Аnorganik kimyo

Ilova:

«BUMЕRANG» TRЕNINGI


I – guruh vazifasi

1. 
   1. Ftor, xlor, brom va yodlarning elektron formulalarini yozing.
   
2. 
   Niina uchun ftor faqat — 1, qolgan galogenlar esa —1, +1, +2,
   +3, +5, +7 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi?
   
3. 
   . Vodorod xloridning uch xil olinish usullari reaksiyalarini yozing.
   

II – guruh vazifasi

4. 
   1F₂, C1₂, Br₂, I₂ qatorda kimyoviy bog’lanish energiyalari qanday
   o’zgaradi? Nima uchun?
   

4. Galogenlar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida qanday xossaiann

Bu reaksiyalarning qaysi biri vodorod bromid va vodorod yodidni olish uchun to’g’ri kelmaydi? Nima uchun? Reaksiya lengia-malarini yozing.

namoyon qiladi?




III guruh vazifasi

1.5. Qanday oksidlanish darajasida galogenlar:

a) faqat oksidlovchi; b) faqat qaytaruvchi; d) ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi bo’la oladi? Misollar keltiring.

6. KBr va KBrO₃ birikmalaridan brom olishning reaksiya

tenglamalarini yozing. Bu reaksiyalarda qanday farq bor?

.

LABORATORIYA MAShG`ULOTI

* Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruho`z fikrlarini bayon qiladi ?amda guruhlar orasida savol javob kеtadi.

18-MAVZU	Brom, ftor va yod birikmalari va xossalari
LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI
O`quv soati: 3 soat	talabalar soni: 10-12 ta
O`quv mashg`uloti shakli	Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot
Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi	1. Brom va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. 2. Ftor va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. 3. Yod birikmalarini xossalarini tajribada sinab ko`rish.
O`quv mashg`ulotining maqsadi:	Brom, ftor va yod birikmalari va xossalari o`rgatish.
Pеdagogik vazifalar: Brom, ftor va yod birikmalari va xossalariga oid talabalar bilimini baholash; Bromning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Ftor birikmalarini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Yodning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash.		O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Brom, ftor va yod birikmalari va xossalari to`g`risida mukammal biladilar; Bromning olinishi va xossalarini biladilar; Ftor birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Yodning olinishi va xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar.
Ta'lim usullari		Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara.
Ta'lim vositalari		Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar.
O`qitish shakllari		Ommaviy, jamoaviy
O`qitish shart-sharoiti		Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona.
Monitoring va baholash		Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali –BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar

II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI

Ish bosqichilari va vaqti	Faoliyat
	o`qituvchi	talabalar
1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish (20 daq)	1.1. Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi.	Tinglaydilar, yozib oladilar
2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq)	2.1. Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi;	2.1. Savollar bеradi. 2.2. Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi.
3-bocqich. Yakuniy (10 daq)	3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu “VI-A guruhcha elеmеntlari. Oltingugurt birikmalari” bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi.	Savollar bеrishadi

ILOVA

9-MAVZU	Metallarning umumiy xossalari
Ta'limning tеxnologik modеli
O`quv soati: 2 soat	tinglovchilar soni: 45-60 ta
O`quv mashg`uloti shakli	Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza
Ma'ruzaning tuzilishi	1.Metallar asosidagi biogen elementlar 2. Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari 3. Metallarning kimyoviy xossalari 4. Metallarning olinish usullari
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Metallarning umumiy xossalarito’g’risida ma’lumotlar bilan talabalarni tanishtirish. Ularning birikmalarini tibbiyotdagi o’rnini talabalarga yetkazish.
Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Меtallarning sanoatda va laboratoriyada olinish usullari bilan tanishtirish. Ularning xossalari. Olinishi. Меtallarning kislorodli birikmalari to`g`risida ma'lumot bеrish. Меtall birikmalarining tibbiyotdagi o`rni.		O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Metallar asosidagi biogen elementlar 2. Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari 3. Metallarning kimyoviy xossalari 4. Metallarning olinish usullari
Ta'lim usullari		Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord
Ta'lim vositalari		Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz,
O`qitish shakllari		Ommaviy, jamoaviy
O`qitish shart-sharoiti		Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona
Monitoring va baholash		Tеzkor so`rov, savol-javob

II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI

Ta'lim shakli. Ish bosqichi	Faoliyat
	o`qituvchiniki	talabalarniki
Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi
1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq)	1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi. 1.2. Aqliy hujum yordamida ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi.	Tinglaydilar, yozib oladilar Tushunchalarini aytadilar.
2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq)	2.1. Mavzu bo`yicha ma'ruza matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida Metallar haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Metallarningbirikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi.	O`qiydilar. Tinglaydilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
	2.2.Metallarning umumiy xossalari asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi.	Саволларга тезкор жавоб беришади;
	Metallarningqaytaruvchilik xossalari solishtirish.	Tinglaydilar, yozib oladilar. Savol bеradilar.
	2.4. Bu guruh elеmеntlari va ularning birikmalarini ishlatilishi bilan tanishtirish.	Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma matеriallarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa)	3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi	Savollar bеrishadi

Tayanch so’zlar:Меtall, standart elektrod, qotishma, Gidrometallurgiya .

Metallarning umumiy xossalari

Metallar uchun umumiy xususiyatlardan biri ularning tashqi elektron pog’onalarida 1tadan 3 tagacha elektron bo’lishidir. Metallarga barcha s- elementlar kiradi (vodorod va geliydan tashqari). Metallarga barcha d- va f-elementlar ham mansub. IY A guruhdagi barcha p-elementlar ham (bordan tashqari) metallar hisoblanadi. IY A va YA guruhdagi p-elementlar –Ge, Sn, Pb, As, Sb va Bi ham metallar va ularning tashqi valent elektronlari 4 ta yoki 5 tadan ekanligini inobatga olish kerak.

Metallar uchun xos bo’lgan umumiy fizik xossalarga: o’ziga xos yaltiroqlik, elektr tokini o’tkazuvchanlik, sim hosil qilishi, oson parchinlanishi va metallik kristall panjarali tuzilishga ega bo’lishidir.

Metallar uchun eng muhim xossalardan biri metallga xos yaltiroqlik va qattiqlik. Simobdan tashqari barcha metallar qattiq holda uchraydi. Metallar orasida eng qattig’i xrom. Bu metall hatto oynani kesadi. Eng yengil metallar jumlasiga kaliy, rubidiy va seziy kiradi.Bu metallarni yog’ga o’xshatib pichoq bilan kesish mumkin.

Metallarning bolg’alanishi ham muhim ko’rsatkichlardan biridir. Bolg’alanish deganda og’ir narsalar bilan urilganda shaklini o’zgarishi, yupqa qatlam hosil qilishi va simga aylanishi nazarda tutiladi. Bolg’alanish paytida metallning kristall panjarasi biri ikkinchisiga nisbatan suruladi . Metallarning bolg’alanishi quyidagi qatorda kamayadi: Аu, Ag, Cu, Sn, Pb, Zn, Fe. Metallar ichida oltin juda yupqa zar qog’oz hosil qila oladi. Uni juda ingichka sim qilib cho’zish mumkin.

Metallar yaxshi elektr va issiq o’tkazuvchanlikka ega. Bu xossalar metallarning elektron tuzilishi bilan bog’langan. Elektr va issiq o’tkazuvchanlik sababi metallarning o’ziga xos kristall panjarasi va ularning tarkibidagi erkin elektronlardir. Odatda metallarning elektr o’tkazuvchanligi harorat ortishi bilan kamayadi. Absolut nol haroratda metallarning qarshiligi kamayib, elektr o’tkazuvchanlik juda ortib ketadi.

Metallar zichligi bilan ham farqlanadi. Eng yengil metall litiy hisoblanadi(d=0,53 г/см³). Eng og’ir metall osmiy (d=22,6г/см³). Agar metallarning zichligi 5 г/см³ gacha bo’lsa yengil metallar, zichligi 5 г/см³ dan ortiq bo’lgan metallar esa og’ir metallar hisoblanadi.

Metallar asosidagi biogen elementlar. Birinchi, ikkinchi va uchinchi guruh s-elementlar makroelementlar (natriy, magniy, kaliy, kalsiy) jumlasiga kiradi. Metallardan litiy, stornsiy va alyuminiy fiziologik aktiv metallar jumlasidan hisoblanadi.

d-elementlar orasida hayotiy muhim elementlardan: marganes, temir, rux, mis, kobalt hisoblanadi. Oxirgi paytlarda titan, xrom va vannadiyning fiziologik roli kattaligi aniqlandi. Molibden ko’pgina oksidlanish-qaytarilish fermentlari tarkibiga kirishi topilgan.

Ba’zi f- elementlarning organizmda juda ham oz ekanligi ma’lum. Lekin ularning biokimyoviy jarayonlardagi turli reaksiyalarni o’zgartirishi shubhasiz.

14.1.Metallarning kimyoviy xossalari

Metallarning kimyoviy xosslari ularning elektron berishi va metall ionlariga aylanishiga bog’liqdir. Metallar orasida ishqoriy metallar kuchli qaytaruvchilardir. Davrda qaytaruvchilik xossasi o’ngdan chapga qarab, guruhda yuqoridan pastga qarab ortadi.

1. Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari. Ular vodorod bilan gidridlar hosil qillib:

2Na+H₂=2NaH Ca+H₂=CaH₂ 2Al+3H₂=2AlH₃

Kislorod bilan oksidlar, peroksidlar olinib:

4Li+О₂=2Li₂O 2Ca+O₂=2CaO 4Al+3O₂=2Al₂O₃

Galogenlar bilan ftoridlar, xloridlar, bromidlar hosil qilsa, oltingugurt bilan sulfidlar, fosfor bilan fosfidlar, azot bilan nitridlar, uglerod bilan karbidlar, kremniy bilan silitsidlar hosil qiladi.

2. Меtallarning kislorod bilan birikmalari. Ishqoriy metallar faqat litiy bilan oksid hosil qiladi. Boshqa ishqoriy metallar bilan (natriy) peroksidlar hosil qilsa, kaliy va rubidiy va tseziylar bilan superoksidlar hosil bo’ladi. Qolgan ko’p metallar oksidlar hosil qiladi.

Agar metall o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lsa metallning eng kichik valentligi asosli xossaga, o’rtacha valentligi amfoter xossaga, eng yuqori valentligi esa kislotali xossaga ega bo’ladi.

СrO asosli oksid unga asos Cr(OH)₂; Cr₂O₃-амfoter oksid, unga ham asos Cr(OH)₃ va ham kislota (HCrO₂ –metaxromit va H₃CrO₃ – ortoxromit kislota); CrO₃-кislotali oksid bo’lib uning kislotalari H₂CrO₄xromat va H₂Cr₂O₇ dixromat kislotadir.

Shunga o’xshash xossalar MnO va Mn₂O₃ bo’lib, bu oksidlar asosli

(Mn(OH)₂ va Mn(OH)₃); MnO₂ amfoter oksid (Mn(OH)₄; H₂MnO₃; H₄MnO₄) MnO₃ va Mn₂O₇ kislotali oksidlar (H₂MnO₄ va HMnO₄).

3. Metallarning kislotalar bilan ta’siri. Fe, Al, Zn, Mg kabi aktiv metallar H₂SO₄suyult., HCl, H₃PO₄, CH₃COOH o’xshash kislotalar bilan ta’sir etib shu metallning tuzini hosil qiladi va reaksiyada vodorod ajraladi.

Xuddi shu kislotalar bilan Cu, Ag, Hg, Au, Pt kabi passiv metallar eritmada ta’sir etmaydi. Bunda tuz hosil bo’lmaydi va vodorod ajralmaydi.

Kons. sulfat kislota (96%) Fe, Al, Cr, Au, Pt kabi metallar bilan eritmada ta’sirlashmasdan ularni passivlaydi. Cu, Hg, Ag ga o’xshash metallar kons. kislota ta’sirida shu metallning tuzini hosil qilib oltingugurt (1Y) oksidini hosil qiladi (SO₂). Zn, Mg, Ca kabi faol metallar kons. sulfat kislota ta’sirida shu metallning tuzini va SO₂ (yoki S va H₂S) hosil qiladi.

Kons. nitrat kislota ham (63%li) Fe, Al, Cr, Au, Pt kabi metallar bilan ta’sirlashmaydi. Cu, Hg, Ag ga o’xshash passiv metallar bilan ta’sirlashib, shu metallning tuzini va azot (1Y) oksidini hosil qiladi (NO₂). Agar shu metallar suyultirilgan nirtat kislota bilan ta’sirlashsa (3 - 50%li) , bu holda metallning tuzi va azotning (II) oksidi hosil bo’ladi. Zn, Mg, Ca ga o’xshash aktiv metallarning kons. nitrat kislotasi bilan ta’sirida, shu metallarning tuzi va azotning turli oksidlari, hatto azot hosil bo’lishi ( NO₂, N₂O va N₂ ) kuzatiladi. Agar shu metallar va Al, Fe suyultirilgan kislotalar bilan ta’sirlashsa, metallarning tuzi bilan birga azot oksidlari va hatto ammiak tuzlari hosil bo’ladi ( NO, N₂ va NH₄NO₃).

4. Metallarning suv bilan ta’siri. Ishqoriy va ishqoriy yer metallari suv bilan shiddatli ta’sir etadi. Bunda metall gidroksidi va vodorod hosil bo’ladi. Fe, Mg, Zn ga o’xshash metallar esa suv bilan yuqori haroratda ta’sir etadi.

5. Metallarning ishqorlar bilan ta’siri. Ishqorlar bilan faqat amfoter metallar ta’sir etadi. Bunday metallar qatoriga Be, Zn, Al, Ge, Sn, Pb kabi metallar kiradi. Bu metallar ham kislotalar ham asoslar bilan reaksiyaga kirishadi.

Be+2HCl=BeCl₂ +H₂ Be+2NaOH=Na₂BeO₂+H₂

Be+2NaOH+2H₂O=Na₂[Be(OH)₄]+H₂

Zn+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂ Zn+2NaOH+2H₂O=Na₂[Zn(OH)₄]+H₂

Pb+2NaOH+2H₂O=Na₂[Pb(OH)₄]+H₂; Pb+4NaOH+2H₂O=Na₄[Pb(OH)₆]+H₂

Ge, Sn, Al kabi metallar ham kislotalar va ham ishqorlar bilan ta’sirlashadi.

6. Metallar o’zlaridan aktivligi kam bo’lgan metallarni tuzlaridan siqib chiqaradi:

CuSO₄+Fe=FeSO₄+Cu Hg(NO₃)₂+Cu=Cu(NO₃)₂+2Hg

2K[Ag(CN)₂]+Zn=K₂[Zn(CN)₄]+2Ag ; FeSO₄+Mg=MgSO₄+Fe
14.2.Metallarning standart elektrod potensiyallari qatori

Agar metall o’zinig tuzi eritmasiga tushirilgan bo’lsa, qattiq modda bilan suyuqlik chegarasida uch xil holat kuzatiladi. Metall eritmaga ion holatida o’tib, plastinka manfiy zaryadlanishi, suyuqlik esa musbat zaryadlanishi amalga oshadi. Bunday holat faol metallar bilan kuzatiladi. Metall va suyuqlik chegarasida qo’sh elektr qavat hosil bo’lishi mumkin. Umuman bu jarayonlar muvozanatda sodir bo’ladi.

Aksincha agar metall passiv bo’lsa, metallning sirtiga kationlar cho’kadi va metalldan ekektronlar olinishi hisobiga qattiq faza musbat zaryadlanadi. Anionlar hisobiga suyuqlik manfiy zaryadlanishi mumkin. Ba’zan metall inert bo’lib metall bilan suyuqlik chegarasida qo’sh elektr qavat yuzaga kelmasligi ehtimolligi ham bor. Agar shu tartibda o’zgarishga uchragan ikki metallni bir-biriga bog’lansa va ularni suyuqliklari ham maxsus kaliy xloridli naylar bilan tutashtirilsa elektronlarning tartibli harakati kuzatiladi va zanjirda elektr toki paydo bo’ladi. Kimyoviy reaksiya asosida zanjirda elektr toki hosil qiladigan tizimlar galvanik elementlar deyiladi.

Ana shunday galvanik element sxemasi va ko’rinishi 30- rasmda keltirilgan: