Аnorganik kimyo

Surma

Kumush rang oq metall, qattiq, mo’rt, T_s = 630ºC, T_qayn = 1640ºC, elektr va issiqlikni o’tkazadi. Tabiatda: surma yaltirog’i, Sb₂S₃ – antimanit. Sb – qadim zamondan ma'lum.

2Sb₂S₃ + 9O₂ = 2Sb₂O₃ + 6SO₂ ; Sb₂O₃ + 3C = 2Sb + 3CO

Sb (sariq, Cl₂ eriydi) = Sb(qora, d=5.3) = Sb(kul rang, d=5.8) Sb qotishmalarga ularga qattiqlik berish uchun qo’shiladi. Sb, Pd, Sn qo’shilgan qotishma tipografik metall deyiladi yoki gart va tipografik shriftlar tayyorlashda ishlatiladi. O’z birikmalarida As, Sb ga o’xshaydi, undan metallik xossalari kuchliliga bilan farq qiladi:

2Sb + 6HCl = 2SbCl₃ + 3H₂

2Sb + 3H₂SO₄ = 2H₃SbO₃ + 3SO₂; Sb + 3HNO₃ = H₃SbO₃ + 3NO₂

SbH₃(stibin) – surma gidrid zaharli gaz, hidi H₂S ga o’xshaydi.

2SbH₃ = 2Sb + 3H₂

Sb ning metallar bilan hosil qilgan birikmalari aktimanidlar deyiladi: AlSb, GeSb, ZnSb – yarim o’tkazgichlar elektronikada ishlatiladi.

Sb₃O₃ – surma (III) angidridi, amfoter oksid, asosli xossasi kuchliroq.

Sb₂O₃ + 6HCl = 2SbCl₃ + 3H₂O

Sb₂O₃ + 3H₂SO₄ = Sb₂(SO₄)₃ + 3H₂O

Sb₂O₃ + 2NaOH = 2NaSbO₂ + H₂O natriy metasurmanit

Sb₂O₃ + 6NaOH = 2Na₃SbO₃ + 3H₂O natriy ortosurmanit

Surmanit kislota oq cho’kma Sb(OH)₃

Surmaning tuzlariga ishqor qo’shib olinadi:

SbCl₃ + 3NaOH = Sb(OH)₃ + 3NaCl

Bu cho’kma kislota va asoslarda yaxshi eriydi.

Surma (III) xlorid suvda oson gidrolizga uchraydi:

SbCl₃ + H₂O = Sb(OH)₂Cl + 2HCl

Sb(OH)₂Cl = SbOCl + H₂O

SbOCl – antimanil xlorid yoki surma oksixloridi.

Surma (V) oksidi. Kislotali xossaga ega. Sariq rangli suvda yaxshi eriydigan modda.

Sb₂O₅ + 3H₂O = 2H₃SbO₄ surma kislotasi

HSbO₃ – metasurmanat kislota

H₄Sb₂O₇ – pirosurmanat kislota

3Sb₂O₅ + 2KOH + 5H₂O = 2K[Sb(OH)₆]

3Sb₂O₃ + 4HNO₃ + 7H₂O = 6H₃SbO₄ + 4NO

Sb₂O₅+10HCl=2SbCl₃+2Cl₂+5H₂O

VISMUT. Metallik xossalari shu guruhdagi boshqa elementlardan kuchliligi bilan farq qiladi. Tabiatda erkin holda va birikmalar holida ko’p tarqalgan. Vismutli oxra – Bi₂O₃. Vismut yaltirog’I – Bi₂S₃.

Vismut pushti rangli yaltiroq metall. Suyuqlanish temperaturasi 271ºC.

4Bi + O₂ = 2Bi₂O₃

Sariq rangli vismut (III) oksidi nitrat kislotada eriydi:

Bi₂O₃ + 6HNO₃ = 2Bi(NO₃)₃ + 3H₂O

Bi(NO₃)₃ + 2H₂O = Bi(OH)₂NO₃ + 2HNO₃

Bi(OH)₂NO₃ = BiONO₃ + H₂O

Hosil bo’lgan tuz vismutilnitrat deyiladi.

Bi + 4HNO₃ = Bi(NO₃)₃ + NO + 2H₂O

Bi + 6H₂SO₄ = Bi₂(SO₄)₃ + 3SO₂ + 6H₂O

Vismutin (BiH₃) juda beqaror hosil bo’lgan zahoti darhol parchalanadi.

Tuzlarga ishqorlar ta'sir ettirib gidroksidi olinadi:

Bi(NO₃)₃ + 3NaOH = Bi(OH)₃ + 3NaNO₃

BiCl₃ – kuchli gidroskopik modda, gidrolizga uchraydi.

BiCl₃ + H₂O = BiOCl + 2HCl

Bi₂S₃ – qora qung’ir rangli cho’kma.

BiCl₃ + 3H₂S = Bi₂S₃ + 6HCl

Vismut (III) birikmalari tibbiyotda ishlatiladi. Toza vismut yadro reaksiyalarida issiqlik o’tkazuvchi modda sifatida ishlatilishi ma'lum.

Vismut – 50%, qo’rgoshin – 25%, qalay – 12,5% va kadmiy – 12,5% qotishma 70ºC da suyuqlanib, o’t o’chirgich probka sifatida ishlatiladi.

Bi₂O₅ – qizil qora rangli kukun modda. HBiO₃ – kislotaning tuzlari ma'lum (NaBiO₃). Bu tuz kuchli oksidlovchi.

Mishyak, surma va vismutning tibbiyotdagi o’rni.

Mishyak va uning birikmalari juda zaharli moddalar, shunga qaramasdan ular meditsinada ishlatiladi. KAsO₂ juda ham oson olinadi:

K₂CO₃ + As₂O₃ = 2KAsO₂ + CO₂

Hosil bo’lgan tuz nerv sistemasi juda bo’shashganda, anemiya kasalligida ishlatiladi.

Na₂HAsO₄ 0,5 va 1,0 % eritmalar sifatida kamqonlikda va nevroz kasalliklarida buyuriladi. As₂O₃ nevroz va nevrastaniyada va teri kasalliklarida ishlatiladi. Shuningdek stomatologiyada ham ishlatiladi. Vismutning nitratli tuzlari bir necha xil holatda antiseptik sifatida oshqozon ichak yallig’lanishida ishlatiladi.


Jonlantirish uchun savollar

1.Guruh elementlariga umumiy tasnifnoma;

2. Azot,uning birikmalari, vodorodli va kislorodli birikmalari;

3.Fosfor,olinishi,oksidlari,kislotalari;

4. Azotli va fosforli o’g’itlar;

5. Mishyak, surma, vismut,ularning birikmalari.

13-MAVZU	V-А guruhcha elеmеntlari. Azot va uning birikmalari
LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI
O`quv soati: 3 soat	talabalar soni: 10-12 ta
O`quv mashg`uloti shakli	Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot
Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi	1V-А guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. Azot va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish.
O`quv mashg`ulotining maqsadi:	V-Аguruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish.
Педагогик вазифалар: V-Аguruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; V-А guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Azotning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Azot birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash.		O`qув фаолиятининг натижалари: талабалар биладилар: V-Аguruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Azotning olinishi va xossalarini biladilar; Azot birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar .
Ta'lim usullari		Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara.
Ta'lim vositalari		Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar.
O`qitish shakllari		Ommaviy, jamoaviy
O`qitish shart-sharoiti		Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona.
Monitoring va baholash		Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali – Blits) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar

II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI

Ish bosqichilari va vaqti	Faoliyat
	o`qituvchii	talabalar
1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq)	1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi.	Tinglaydilar, yozib oladilar
2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq)	2.1. Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi;	2.1.Savollar bеradi. 2.2. Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki Blits jadvalini to`ldiradi.
3-bocqich. Yakuniy (10 daq)	3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu “Fosfor. Mishyakning birikmalari va xossalari ” bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi.	Savollar bеrishadi

Ilova:

Blits o`yin «V A guruh elеmеntlari.Azot mavzusi buyicha laboratoriya mashg`ulotini bajaraman»

4 jadval. Blits sxеmasining topshiriqlari

Gurux baxosi	Gurux xatosi	Tugri javob	Yakka xato	Yakka baxо	Xarakatlar mazmuni
					Azot mеtall yoki mеtallmas
					Azot xona tеmpеraturasida kaysi mеtall bilan ta'sirlashadi
					Azotning kislorod bilan ta'sirlanishi tеmpеraturasi
					Azotning mеtallar bilan birkmasining
					Azotning vodorodli birmalarida oksidlanish darajasi
					Azotning kismlorodli birkmalarini olinishi
					Nitirit kislotaning xossalari
					Nitrat kislotasining mеtallar bilan ta'siri sxеmasi

Bilet № 1

1. NH₂-NH₂

2. Qanaqa birikmalarga kiradi Si₃N₄, P₃N₅, BN,Ge₃N₄

3. N₂+O₂

4. NH₃ + Br₂ =

5. 2NH₄Cl + CaO

6. CaCN₂ + H₂O =

7. Na₂NH +Na=

8. (NH₄)₂CO₃

9. NH₄NO₂

10. Nomlang :[Ag(NH₃)₂]Cl

Bilet № 2

1. Nomlang [Co(NH₂OH)₆]Cl₃ ligandni toping.

2. N₂H₄ + 4AuCl₃ =

3. N₂H₄ + O₂ =

4. NH₃ + NaClO=

5. NH₂Cl + NH₃ =

6. NH₂OH+I₂+2NaOH=

7. Ag₂N₂O₂+2HCl=

8. NO₂+NO=

9. N₂O₃+2KOH=

10. NaNO₃=

Bilet № 3

1. As₂O₃ + 2HNO₃ + 2H₂O=

2. KJ + 2KNO₂ + 2H₂SO₄ =

3 SO₂ + 2NO=

4. 2NO+O₂=

5. H₂ + 2NO₂ =

6. 2NO₂ + F₂ + 2H₂O=

7. H₂O + N₂O₅ =

8. Sn + 4HNO₃ = H₂SnO₃ +

9. HNO₃=

10. NaNH₄HPO₄

Bilet № 4

1. NH₂-NH₂

2. Qanaqa birikmalarga kiradi Si₃N₄, P₃N₅, BN,Ge₃N₄

3. N₂+O₂

4. NH₃ + Br₂ =

5. NH₄Cl + CaO

6. AlN + H₂O =

7. NaNH₂ + Na =

8. NH₄Cl =

9. NaNH₄HPO₄

10. Nomlang [Cu(NH₃)₄]SO₄

Bilet № 5

1. H₂N-NH₂ + HCl 

2. N₂H₄ + 2J₂ =

3. HNO₃+6H=

4. HN₃+2KI+2H₂O=

5. Cu+N₂O=

6. NH₂OH+I₂+2NaOH=

7. C+HNO₃=

8. AgNO₃=

9. KNO₃ + S + C =

10. Hg(NO₃)₂=

Bilet № 6

1. Ca₃(PO₄)₂ +3SiO₂ + C =

2. PH₃+HI=

3. H₂HPO₂+AgNO₃+H₂O=

4. NaH₂PO₄ =

5. Ca₃(PO₄)₂ + 3H₂SO₄ =

6. 2NO₂ + F₂ + 2H₂O=

7. H₂O + N₂O₅ =

8. Sn + 4HNO₃ = H₂SnO₃ +

9. HNO₃=

10. Bi₂O₃ + 6HNO₃ =

Bilet №7

1. NH₄NO₂=

2. Ca+N₂=

3. CaC₂ + N₂ =

4. 4NH₃ + 3O₂ =

5. (NH₄)₂SO₄ + Ca(OH)₂ =

6. Na + 2NH₃=

7. (NH₄)₂SO₄

8. (NH₄)₃PO₄

9. [NH₄]₂Cr₂O₇

10. Nomlang [Co(NH₃)₆]Br₃

Bilet № 8

1.N₂H₄ + HNO₂=

2. NH₃ + NaClO=

3. NH₂Cl + NH₃ =

4. NH₂OH+FeSO₄+H₂SO₄=

5. Cu+3HN₃=

6. 2N₂O=

7. HN₃+2KI+2H₂O=

8. KJ + 2KNO₂ + 2H₂SO₄ =

9. SO₂ + 2NO=

10. 2NO+O₂=

Bilet № 9

1. NO₂ + H₂O=

2. N₂O₅ =

3. NO₂ + NaOH= HNO₂

4. PbS + HNO₃ =

5. Pt + HNO₃ + HCl=

6. S+6HNO₃(kons)=

7. KNO₃ =

8. P+5HNO₃+2H₂O=

9. PH₃+KMnO₄+12H₂SO4=

10. PCl₅+H₂O=

Bilet №10

1. Zn(NO₃)₂=

2. Zn + H₂SO₄ + As₂O₃₌

3. MnSO₄+5NaBiO₃+16HNO₃=

4. AsF₅+KF=

5. Sb₂O₅ + 3H₂O =

6. Mg₃Bi₂+6HCl=

7. POCl₃+3H₂O=

8. Zn +H₂HPO₂ +2H₂SO₄ =

9. As + 5HNO₃ + 2H₂O

10. As₂O₃+2KOH+3H₂O=

14-MAVZU	Fosfor, mishyak birikmalari va xossalari
LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI
O`quv soati: 3 soat	talabalar soni: 10-12 ta
O`quv mashg`uloti shakli	Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot
Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi	1Fosfor va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. 2. Mishyak va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish.
O`quv mashg`ulotining maqsadi:	Fosfor, mishyak birikmalari va xossalari o`rgatish.
Pеdagogik vazifalar: Fosforning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mishyak birikmalarini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash.		O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: V-A guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Fosforning olinishi va xossalarini biladilar; Mishyak birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar.
Ta'lim usullari		Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara.
Ta'lim vositalari		Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar.
O`qitish shakllari		Ommaviy, jamoaviy
O`qitish shart-sharoiti		Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona.
Monitoring va baholash		Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali –BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar

II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI

Ish bosqichilari va vaqti	Faoliyat
	o`qituvchi	talabalar
1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq)	1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi.	Tinglaydilar, yozib oladilar
2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq)	2.1. Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi;	2.1. Savollar bеradi. 2.2. Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi.
3-bocqich. Yakuniy (10 daq)	3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu “VI-A guruhcha elеmеntlari. Oltingugurt birikmalari” bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi.	Savollar bеrishadi