Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi anorganik kimyo

6HJ + 2H₂CrO₄ = 3J₂ + Cr₂O₃ + 5H₂O
Zanjir reaksiyalar bir-biri bilan ulangan ketma-ket, parallel, tutash reaksiyalar tizimidan tashkil topgan hamda erkin radikallar ishtirokida boradigan bosqichlardan iborat reaksiyalardir.
Vodorod va xlordan vodorod xlorid hosil bo’lish reaksiyasi eng oddiy
zanjir reaksiyaga misol bo’ladi.
Cl ₂   2Cl*
H₂ + Cl*  HCl + H*
Cl₂ + H*  HCl + Cl*
KATALIZ
Kimyoviy reaksiyalarning tezligi na faqat kontsentrasiya va haroratning ortishi bilan emas balki katalizator qo’shish bilan ham ortadi. Kimyoviy reaksiyaning tezligini oshirib, o’zi reaksiya mahsulotlari tarkibiga kirmaydigan moddalar katalizatorlar deyiladi. Katalizator ishtirokida reaksiyaning tezligini ortishi kataliz deyiladi. Kataliz 3 xil bo’ladi: 1) gomogen, 2) geterogen, 3) fermentativ.
Gomogen katalizda katalizator va reaksiyaga kirishuvchi moddalar bitta fazada (gaz yoki suyuq) bo’ladi. Masalan:
H₂SO_4(s)
CH₃COOH _(s)  + C₂H₅OH _(s)  CH₃COOC₂H_5(s) + H₂O _(s)
NO_2(g)
SO_2(g)  + O_2(g)   2SO_3(g)
Geterogen katalizda katalizator va reaksiyaga kirishuvchi moddalar turli xil fazalarda bo’ladi. Masalan:
Fe _(k)
N_2(g)  + 3H_2(g)   2NH_3(g)
MnO _2(k)
2H₂O_2(s)  2H₂O _(s)  + O _2(g)
Fermentlar biologik katalizatorlar bo’lib, organizmda modda almashinuvida sodir bo’ladigan turli reaksiyalarni boshqarib turadi.Fermentlar reaksiyaning borish sharoitiga ya’ni harorat, bosim, eritma muhiti (pH)ning ta’siriga juda sezgirdir. Kishi organizmida fermentlar ishtirokida 10 000 dan ortiq turli biokimyoviy reaksiyalar sodir bo’ladi. Organizmda saxarozaning oksidlanishi fermentlar ishtirokida million marta tezlashadi. Hozirgi vaqtda pepsin, tripsin, ribonukleaza, ureaza kabi ko’plab fermentlar kristall holda ajratib olingan.
Katalizator ta’sirining mohiyati shundaki u faollanish energiya sini kamaytiradi, natijada reaksiya tezligi keskin ortadi. Masalan A va B moddalar orasidagi reaksiya tezligi kichik, chunki faollanish energiyasi (Ea) katta. Agar katalizator ishlatilsa, u reaksiyaga kirishuvchi moddalardan birortasi bilan oraliq birikma hosil qiladi.
reaksiyalarning faollanish energiyalari kichik, shu sababli reaksiya tezllashadi. Bu jarayonlarni quyidagi tasvirlash mumkin:
sekin tez
1. A + B  A...B  AB sekin
faollashgan
kompleks
tez tez tez tez
2. A + K  A...K AK + B  AK...B  AB + K tez
faollashgan oraliq faollashgan
kompleks mahsulot kompleks
Katalizator reaksiyaning issiqlik effektini o’zgartirmaydi.To’g’ri va teskari reaksiyalarnibir xilda tezlashtirib kimyoviy muvozanat hosil bo’lishini
tezlashtiradi.