Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

Xorazmda 1917 yildagi islohotchilik harakati: natijalari va mohiyati.Yosh xivaliklar partiyasi manfaatlanni lfoda qilib, o’z faoliyatini kengaytirib bordi. Uning saflarida ziyolilar, hunarmandlar, savdo tijorat doiralarining vakillari, bir qator ruhoniylar, ilg’or yoshlar to’plangan edi. Polvonniyoz Hoji Yusupov (1861-1936), Bobooxun Salimov (1874-1929), Hu-saynbek Matmurodov va boshqalar ommaga rus podshosi ag’darilishining mohiyatini, unda Davlat dumasining rolini, Muvaqqat hukumat tuzilishi mohiyatlarini tushuntirib, Xorazm xalqi oldida turgan vazifalar to’g’risida gapirdilar. Xalq ommasini islohotlar, ijobiy o’zgarishlar g’oyalari asosida uyushtirishga intildilar.

1917-yil fevralida Xiva xoni Asfandiyorxon davola-nishga ketgan edi. Xorazmda tartibni saqlab turishni Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti amalga oshirdi. Xivada va Petro-Aleksandrovsk (hozirgi To’rt-ko'l)da rus armiyasining garnizonlari joylashgan edi. Shuningdek, Toshkentdan general Mirbadalov qo’mon-donligi ostidagi harbiy otryad ham Xivaga yetib keldi. Yosh xivaliklar xon poytaxtga qaytgan zahoti u bilan muloqotga tayyorgarlik ko’rdilar. Katta miting o’tkazish va xon oldiga vakillar yuborish rejalashtirildi.

16 kishidan iborat delegatsiya saylandi, unga turli tabaqa vakillari kiritildi. Xon oldiga qo’yilajak talablar ishlab chiqildi. Ular Majlis (parlament)ni tashkil qilish, o’ta reaksion amaldorlar (ministrlar)ni qamoqqa olish, Yosh xivaliklardan yangi hukumatni tuzish, soliqlar tizi-mini tartibga solish, qator boshqa ijobiy o’zgarishlarni amalga oshirishdan iborat edi.

1917-yil 4-aprelda devonbegi hovlisi oldida ko’p ming kishilik miting bo’lib o’tdi. Shu kuni rus soldatlari Muvaqqat hukumatga sodiqlikka qasamyod qildilar. Miting qatnashchilari soldatlarni tabrikladilar va Nurul-laboy saroyi tomon yo'1 oldilar.

Polvonniyoz Yusupov va Husaynbek Matmurodov boshchiligidagi delegatsiya a'zolari xon oldiga kirib, islo-hotlar o’tkazish talablarini bayon qildilar. Xon xalq harakatining keng quloch yozganidan qo’rqib ketdi. U talablarni qondirishga rozilik berdi. Mamlakatning ko’zga ko’ringan arboblari, ular qatori Yosh xivaliklar manifesti matnini ishlab chiqdilar va u 5-aprelda tantanali sharoit-da e'lon qilindi. Xon Majlisni chaqirishga va boshqa islohotlarni o’tkazishga rozilik bildirdi. U reaksion, xalqqa ko’p jabr-zulm o’tkazgan amaldorlar Ibrohimxo’ja, Ashur mahram, Ota mahram, Ro’zimuhammad mahram, Shohnazarboy yasovulboshini qamadi. Ular o’rniga Yosh xivaliklardan yangi odamlar tayinlandi. Mahkamai adliya deb atalgan Majlisga saylovlar o’tkazildi, deputatlar soni 49 kishidan iborat bo’ldi. Manifestda ko’rsatilishicha, bu organ islohotlar o’tkazilishini nazorat qilishi kerak edi. 1917-yil 26-aprelda Majlis ish boshladi. Unda Majlis raisi qilib Bobooxun Salimov, hukumat raisi qilib Husaynbek Matmurodov saylandilar.

Shunday qilib, mamlakatdagi ijtimoiy harakat dast-labki demokratik o’zgarishlar — islohotlar to’g’risidagi manifestning e'lon qilinishi va Yosh xivaliklar ishtirok etgan Majlisning tashkil qilinishiga olib keldi. Xon hokimiyatining cheklanishi belgilandi: bu o’zgarishlar-ning ahamiyati shunda ediki, demokratiya yo’lidagi dast-labki qadamlar qon to’kilmasdan sodir bo’ldi. Yosh xiva-liklar, mamlakat ilg’or doiralarining maqsad-intilishlari shu jihatdan so'1-ekstremistik bolshevikcha maqsad va siyosatdan farq qilar edi. Xorazmning siyosiy, iqtisodiy hayotida boshqa turdagi vo-qealar sodir bo’ldiki, natijada vaziyat o’ta murakkablashdi va chigallashdi. Jahon urushi xonlikning chetga paxta, beda urug’i, boshqa mahsulotlar sotishiga, bir qator mollarni olib kelishiga salbiy ta'sir ko’rsatdi. Paxta ekin maydonlari qisqardi, paxta tozalash zavodlari ishi to’xtadi. Hunarmandlar uchun temir, ba'zi boshqa mollar taqchil bo’lib bordi.

Amaldorlar xalq ommasi ustidan zo’ravonlikni da-vom ettirdilar. Soliqlarni yig’ishtirib olishda tartib va izchil qoidalarning yo’qligi, oddiy fuqarolarga nisbatan adolatsizliklar jamiyatda norozilikning kuchayib borishi-ga olib keldi. Iqtisodiy hayotning izdan chiqishi natijasi-da ochlar soni ko’paydi, ijtimoiy ziddiyatlar keskin-lashdi. Yosh xivaliklar boshchiligidagi Majlis qator masalalar bilan shug’ullandi. Maorif islohotini o’tkazish, amaldor-lar daromadlarini hisobga olish va nazorat qilish,

boshqaruvni markazlashtirish, yo’llar va aloqa vositala-rini rivojlantirish ana shunday masalalardan edi. Majlis va Yosh xivaliklar hukumati mamlakatning tashqi alo-qalarini yo’lga qo’yishga ham harakat qildilar. Bu xalq ommasining o’sishiga ancha ijobiy ta'sir ko’rsatar edi.

Asfandiyorxon, uning atrofidagi reaksion amaldorlar progressiv o’zgarishlar, ayniqsa, xon hokimiyatining cheklanishini istamadilar. Yosh xivaliklar hamda Maj-lisga qarshi doiralar o’z kuchlarini to’play boshladilar va qarshi harakatga kirishdilar. 1917-yil may oyi boshida Bobooxun Salimov boshchiligidagi Majlis delegatsiyasi Turkiston Komiteti bilan aloqa o’matish uchun Tosh-kentga jo’naydi. Shu paytda Asfandiyorxon Yosh xivalik-larga qarshi fitna uyushtiradi. Hukumat raisi Matmuro-dov va yana 16 kishi qamoqqa olinib, shariatga zid ish ko’rganlikda ayblanadilar. Majlis tarkibi yangilanadi, unga xon amaldorlari va reaksion ruhoniylar kiritiladi.

Yosh xivaliklar hukumati faoliyatining dastlabki bosqichi (1917-yil 26-apreldan iyun o’rtalarigacha) shu bilan yakunlandi. Asfandiyorxon o’z mavqeini mus-tahkamladi, demokratik o’zgarishlar jarayoniga to’siqlar qo’yildi, xon manifestida aytilgan islohotlar bekor qi-lindi. Majlis keyinchalik xonga yon bosib, faoliyati bo’shashib ketishiga qaramasdan 1917-yil noyabr oyi oxirlarida xon Majlisni tarqatib yubordi.Asfandiyorxon Rossiya Muvaqqat hukumati, uning Turkistondagi vakillari bilan aloqa o’rnatishga intildi. Boshqaruvni yo’lga qo’yish uchun polkovnik Zaytsev Muvaqqat hukumatning Xorazmdagi harbiy komissari etib tayinlandi. U mamlakatdagi va Amudaryo bo’li-midagi rus harbiy qismlari qo’mondoni ham bo’ldi. Zaytsev sentabr oyi boshida katta harbiy otryad bilan Xivaga keldi.

Shu vaqtning o’zida turkman yovmutlarining bosh-lig'i Junaidxon (1857-1938) Xorazmga keldi. U 1916-yil qo’zg’oloni bostirilgandan so’ng Afg’onistonga o’tib ketgan edi. Junaidxon qisqa vaqt ichida o’z qo'1 ostiga bir yarim ming qurolli otliqlarni to’pladi. 1917-yil oktabr voqealari Xorazm mustaqilligi uchun ham xavf tug’dirdi.Shu sababli mamlakat kuchlarini birlashtirish uchun harakat boshlandi. 1918-yil yanvar oyida Junaidxon mamlakat qurolli kuchlari qo’mondoni etib tayinlandi. Amudaryo bo’limi (markazi Petro-Aleksandrovsk - To'rtko'1) Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirgan. Fevral inqilobidan keyin To’rtko’lda ham sovetlar tuzildi va faoliyatini boshladi. Bundagi so'1-ekstremistik guruhlar sovetlarga rahbarlikni qo’lga olish bilan qanoat-lanmasdan, bu yerdan butun Xorazmga tahdid sola boshladilar.Malumki, oktabr to’ntarishi oqibatida tuzilgan sovet hokimiyati Sharq xalqlari, jumladan, Buxoro va Xorazm hududlari daxlsiz, podsho hokimiyati tuzgan mustam-lakachilik bitimlari bekor qilindi, deb e'lon qilgan edi. Chorizm Amudaryoning o’ng qirg’og’i (To’rtko’l)ni Xorazmdan tortib olib, Turkiston general-guberna-torligiga qo’shgan edi. Xiva xoni To'rtko'1 va uning atrofidagi yerlarni qaytarib berishni Turkiston bolshevis-tik rahbariyatidan talab qildi. Bunday talabni qo’yishga yana sabab shu ediki, To’rtko'1 inqilobiy kuchlari Amudaryo so'1 qirg’og’i yerlariga tahdidni kuchaytirib yubordilar. Xonga qarshi siyosiy muxoliflarni inqilobiy fitnachilik, zo’ravonlik ishlari doirasiga torta boshladilar. Ham Xiva xoni, ham TSR hukumati To'rtko'1 (undagi harbiy istehkom, kemalar to’xtash joyi pristan)ning muhim siyosiy-strategik ahamiyatini tushunar edilar va yon berishni istamadilar.To’rtko’ldagi harbiy garnizon, shuningdek, sovet-lardagi siyosiy unsurlar ichida kelishmovchiliklar va zid-diyatlar tobora kuchayib bordi. Xiva aholisi ham rus armiyasining mamlakatda turishiga norozilik bildirdi. Shu sababli Zaytsev ikkita piyodalar otryadini To’rtko’lga ko’chirdi.1918—1919-yillarda Xorazmning iqtisodiy ahvoli og’irlashib, xalq ommasining moddiy qiyinchiliklari ortib bordi. Matbuotda ocharchilikning kuchaygani haqida xabar qilinadi. Asfandiyorxon hukmronligidan xalq ommasigina emas, amaldorlar va turkman qabilalari boshliqlari ham norozi edilar. 1918-yil 1-oktabrda saroy fitnasi oqibatida Asfandiyorxon o’ldirildi. Uning katta akasi Said Abdulla xon deb e'lon qilindi, hukumat bosh-lig’i Davlatmurod mahram bo’ldi. Yangi xon davlat ish-lari bilan shug’ullanmas edi. Hokimiyat Junaidxon qo’lida markazlashdi.

1918-yil 25-noyabrda Junaidxon qo’shinlari Amudaryodan o’tib, To’rtko’lni olmoqchi bo’ldi va uni qamal qildi. Ammo Chorjo’ydan «Toshkent» paroxodida harbiy kuch yordamga yetib keldi va hujum natijasiz chiqdi.9-aprelda Xiva yaqinidagi Taxtada bitim imzolandi. Unda, chunonchi, sovet hukumati Xorazm aholisining mustaqilligini tan oladi, deyilgan edi.

Ammo Xorazmga qarshi tajovuzkorliklar to’xtamadi. To'rtko'1, o’ng qirg’oqning boshqa joylarida xonga qarshi muxolifatchilardan drujinalar tuzildi, ular qurol bilan ta'minlandilar. 1919-yil 19-avgustda katta kommu-nistik otryad Chorjo’ydan To’rtko’lga yetib keldi. Shuningdek, qator bolshevistik tashkilotchi va targ’i-botchilar ham yuborildi.

1919-yil kuzidan amaliy tajovuz boshlandi. Bol-sheviklar Xorazm xalqi inqilob uchun yetilib, hatto mamlakatda qo’zg’olonlar boshlandi degan bahonada, go’yo ularga yordamga tayyor ekanliklarini e'lon qildilar. 1919-yil 21-noyabrda Turkfront harbiy inqilobiy soveti o’z vakili Skalovni yubordi. 28- va 30-noyabr kunlari To’rtko’lga qo’shimcha harbiy qismlar yetib keldi.

Tajovuzkorlik harakatlari 1919-yil dekabridan bosh-landi. 22-dekabrda shimoliy otryad, 24-dekabrda janubiy otryad Amudaryoni kechib o’tib, shahar va qishloqlarni ishg’ol qildi. 1920-yil 20-yanvarigacha shimoliy otryad Xo’jayli, Ko’hna Urganch, Porsu, Ilyali, Toshhovuzni egalladi, janubiy otryad 20-yanvarda Taxtani, 1-fevralda Xivani ishg’ol qildi.

1920-yil 2-fevralda Said Abdullaxon taxtdan voz kechdi, butun hokimiyat muvaqqat inqilobiy qo’mita qo’liga o’tdi.

Xorazmda xon va Buxoroda amir hokimiyatlarining ag’darilishi ob'ektiv qaraganda progressiv voqealar bo’ldi. XX asr boshlarida bu mamlakatlarda mavjud bo’lgan hokimiyat tizimlari, ijtimoiy-iqtisodiy muno-sabatlar chuqur inqirozga uchrab, jamiyatning ilgarilab borishida jiddiy g’ovga aylangan edi. Progressiv, demokratik doiralar, birinchi navbatda Yosh buxorolik-lar, shuningdek, Yosh xivaliklar boshi berk ko’chadan chiqib olish o’zanida faoliyat ko’rsatdilar, xalq ommasi manfaatlari va mavjud sharoit hisobga olingan dasturil-amallarini ilgari surdilar.

Ammo bolshevikcha ekstremizm, inqilobiy o’zgarish-larning zo’rlik, qizil qo’shin kuchi bilan kirib kelishi aholi boshiga og’ir kunlarni soldi, siyosiy, iqtisodiy, ijti-moiy munosabatlarning chigallashishiga olib keldi.