Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

Savo! va topshiriqlar

1. O’zbekiston sanoati 70-yillarda qanday ahvolda edi?

2. Sanoat korxonalari markazga qanday mahsulotlar yetka-zib bergan?

3. Xalq iste'moli mollari yetkazib beradigan soha muammo-lari haqida so’zlab bering.

4. Sanoatning bir tomonlama rivojlanishi sabablari nimada edi?

5. Industriyaning rivojlanishidagi inqirozli holatlar nimadan iborat bo’ldi?

'2—O’zbekiston tanxi, 10-sinf uchun

353

52-§. QISHLOQ Xo’JALIGIDAGI NOXUSH HOLATLAR

Qishloq xo’jaligining paxta yetishtirishga ixti-soslashtirilishi. Uzoq yillar davomida sovet hukumati O’zbekistonni qish-loq xo’jalik xom ashyosi, asosan paxta bazasiga aylan-tirishga harakat qilib keldi. Bu vazifa mashaqqat va katta yo’qotishlar evaziga hal qilindi.

Umumittifoq mehnat taqsimotiga ko’ra, O’zbekiston qishloq xo’jaligi paxta yetishtirishga, bir qator sanoat tar-moqlari esa paxtani dastlabki qayta ishlashga ixti-soslashtirildi. Oqibatda respublikada oziq-ovqat masalasi murakkablashdi. Chorvachilik mahsulotlari, g’alla, kar-toshka, sabzavot, poliz ekinlari yetishtirish ko’rsatkich-lari pasayib ketdi. Natijada oziq-ovqat mahsulotlari bi-lan tez sur'atlarda o’sib borayotgan aholi talabini qondirish muammolari keskinlashdi. Bu esa iqtisodiyot-ning bir yoqlama rivojlanishiga, aholi turmush darajasi-ning pasayishiga olib keldi.

Eng unumdor ekin maydonlari, sug’oriladigan yerlar g’o’za ekishga ajratildi. G’o’za oziq-ovqat ekinlarini yaroqsiz yerlarga, tog’ oldi joylariga, qumloq va to’qay-larga surib chiqardi. Buning ustiga go’zaga haddan tashqari e'tibor berilishi boshqa ekin maydonlarini suvdan amalda mahrum etdi.

Markaz talabi bilan respublikadagi ko’pgina hayotiy muhim manfaatlarga ziyon yetkazib bo’lsa-da, urushdan keyingi yillarda tag’in paxta yakkahokimligi tarkib topdi. 70—80-yillarning o’rtalarigacha respublikada sug’orish tarmoqlari qurilishi keng miqyosda amalga oshirildi, paxta ekish uchun eng unumdor yerlar o’zlashtirildi. Natijada shu davrda paxtaga ajratilgan maydon 1709 ming gektardan 1989 ming gektarga yetdi. 1980-yilga kelib paxta maydonlarining salmog’i respublika bo’yicha o’rtacha 75%ga yetdi, Jizzax viloyatida u deyarli 80%ni, Andijon viloyatida 80%dan ko’proqni tashkil qildi. Hol-buki, paxta 60%dan ortiq maydonni band etsa, chirindi yo’qolishi, tuproqning sillasi qurishi, hosildan qolishi, oxir-oqibat yerning tamoman ishdan chiqishini fan allaqachon isbotlab bergan. Keyingi yillarda jahonda g’o’za ekinlari maydoni qisqardi, ammo paxta yetishtirish ikki baravar oshdi. Bunga gektar hosildorli-gini oshirish hisobiga erishildi. O’zbekistonda paxta maydoni ortdi, hosildorlik va sifat esa yomonlashdi.

Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi, iqtisodiyotga par-tiyaviy rahbarlik va uning haddan tashqari mafku-ralashtirilishi oqibatida jiddiy murakkabliklar yuzaga keldi.

Qishloq xo’jaligi samaradorligini oshirish borasidagi ko’p urinishlar ham kutilgan natijani bermadi. Masalan, 1975— 1980-yillarda paxtachilikni rivojlantirish sohasida olimlar olib borgan tadqiqotlar natijasida paxtaning 20 ta yangi istiqbolli navlari yaratildi. Jumladan, paxta eki-ladigan maydonlarning 65%ini ishg’ol etuvchi «Tosh-kent» navi ular ichida ancha serhosil chiqdi. Biroq bu kabi yangiliklar ham umumiy hosildorlikni oshirish imkonini bermadi. Bunga mavjud imkoniyatlardan oqilona foydalanmaslik sabab bo’ldi. Paxta maydonlarini zo’r berib kengaytirib, hosildor-likni oshirishga yetarli e'tibor bermaslik natijasida, jum-ladan, 1971—1975-yillarda respublika bo’yicha paxta-ning o’rtacha hosildorligi gektariga 28,5 sentnerni, 1981—1985-yilIarda o’rtacha 26,7 sentnerni tashkil etdi. Buning natijasida 1976— 1980-yillarda har yili o’rtacha 5,3 mln t, 1981—1985-yillarda esa 5,1 mln t paxta yetishtirildi.

Bu yillarda qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi-ni oshirish o’rniga yangi yerlar ochish, qurilishlarga va qo’shimcha ishlab chiqarish vositalarini jalb etishga ko’proq e'tibor berildi. Natijada paxtaning hosildorligi va sifati muttasil pasayib bordi, tuproqning sho’rlanishi oshib, ekinzorlarning ahvoli keskin yomonlashdi.