Turkiston Muxtoriyati-ning tor-mor qilinishi. Qo’qondagi ommaviy qirg'inlar
Muxtor hukumatning xalq o’rtasidagi obro'-e'tibori va nufuzi bolsheviklarni tash-vishga solib qo’ydi. 1918-yil 19-26-yanvar (1-8-fevral)da Toshkentda bo’lgan Turkiston o’lkasi ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlarining favqulodda IV qurultoyida muxtoriyat masalasi asosiy o’rinda turdi. Qurultoyda bolsheviklar fraksiyasi tomonidan so’zga chiqqan Toshkent sovetining raisi LTobolin surbetlarcha shunday dedi: «Muxtoriyatni hayotga tatbiq etish uchun hali vaqt erta. Chunki biz bu ishiii amalga oshirsak, muxtoriyatning birinchi sharti sifatida rus qo’shinlari o’lkadan chiqib ketishi kerak bo'ladi». Qurultoy Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning a'zolarini qonundan tashqari holatda deb, hukumat a'zolarini qamoqqa olish to’g’risida qaror chiqardi. Bolsheviklar bu qabih va mudhish «hukm«ni amalga oshirishga zudlik bilan kirishdilar. Atigi uch kun o’tgach, 30-yanvar (12-fevral)da Turkiston XKS Muxtoriyat hukumatini tugatish uchun harbiy harakatlarni boshladi. Turkiston bolsheviklari buning uchun qizil askarlardan tashqari armanlarning «Dashnoqsutyun» partiyasi a'zolaridan tuzilgan qurolli to’dalardan ham keng foydalandi. 30-yanvar kechqurun Skobelev (hozirgi Farg’ona) shahridan Qo’qonga dast-labki qizil askar otryadlari to’p va pulemyotlar bilan yetib keldi. Bu otryadning komandiri K.Osipov edi. 31-yanvar (13-fevral) ertalab Andijondan va sal keyinroq Perovskdan ham qizil askarlar yetib keldilar. «Ulug’ Turkiston» gazetasida yozilishicha, 31-yanvar tushdan keyin jang harakatlari boshlandi. 15-fevral (eski hisob bilan 2-fevral)da esa shaharda yong’inlar bo’ldi.Dastlabki jangda Muxtoriyatning milliy qo’shinidan tashqari qo’qonlik aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, cho’kich, tayoq ko’targan xaloyiqning soni 100000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil askarlarning Qo’qon shahriga hujumini uch kun davo-mida mardonavor qaytardilar. Shu kunlarda Muxtoriyat hukumati ichida ham zid-diyatlar kuchaydi. Hukumat a'zolarining bir qismi Qo’qon yangi shahar bolsheviklari yuborgan ultimatum asosida ular bilan muzokarani davom ettirishni yoqlab chiqdi. Aslida muzokaralar dastlab qon to’kilishi oldini olish maqsadida 30-yanvar (12-fevral)da boshlangan bo’lib, muxtoriyatchilar bolsheviklarga o’z talablarini bayon qilishgan edi. Ammo Qo’qon revkomi qonuniy hukumatning qal'ani bo’shatib qo’yish haqidagi adolatli talabiga rozi bo’lmagach, u o’z-o’zidan to’xtab qoldi. 17-fevralda bolsheviklar o’z talablari asosida qayta mu-zokara boshlashni taklif qildilar. Tabiiyki, ularning Muxtoriyat hukumati rahbarlarini sovetlarga topshirish kabi shovinistik talablarini Muxtoriyat hukumati rad qildi. 18-fevralda bolsheviklar Muxtoriyat hukumati sovet hokimiyatini tan olishi va unga bo’ysunishi, milliy qo’shinni tarqatib yuborishi kerak, degan yangi talablar qo’ydilar. Bu safar ham ularga rad javobi berildi. Shu orada muxtoriyatchilar qatorlarida parokandalik yuz berdi. Baxtga qarshi o’sha 18-fevralda M.Cho'qayev hukumati ulamochilarning tazyiqi bilan isteToga chiqdi. Vazirlarning ba'zilari Qo’qonni tark etishga majbur bo’ldi. Hukumatning boshqa a'zolari esa bolsheviklar tomonidan keyinchalik qo’lga olindi.
Qo’qon shahar mirshablari boshlig’i Kichik Ergash 18-fevraldan boshlab amalda Muxtoriyat hukumatining rahbariga aylandi. Turkiston o’lkasi harbiy komissari Ye.Perfilev boshchiligidagi piyoda otliq va artilleriya qismlaridan iborat 11 eshelon Qo’qonga keldi. Qizil askarlar shaharda bosqinlar uyushtirib, uni talon-toroj qilishga kirishdilar. Shahar ustida uch kun davomida to’plardan yondiruvchi snaryadlar otildi. Muxtoriyat qo’shinining tirik qolgan qismi shahardan chiqib ketdi. Turkiston Muxtoriyati hukumati bolsheviklarning qonli hujumlari oqibatida ag’darib tashlandi. Ammo Qo’qon va uning atroflarida tinch aholini talash, o’ldirish avjga chiqdi. Faqat Qo’qonning o’zida uch kun davomida 100000 kishi o’ldirildi. Sobiq xonlik poytaxti bo’lgan Qo’qon shahri butkul vayronaga aylantirildi.
«Ulug’ Turkiston» gazetasi chuqur qayg’u bilan xabar berganidek, «20(7)- fevral Ho’qand (Qo’qon) tarixining eng dahshatli kuni edi. Armanilar ayricha faoliyat ko'rsatganlar...». Gazetadagi ushbu maqola «Ho’qand hozir o’liklar shahri» degan dahshatli ibora bilan tugaydi.
Nihoyat, 1918-yil 22(9)- fevralda Qo’qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tay-yorlangan «tinchlik shartnomasi» imzolandi. Ushbu shartnomaning ikkinchi moddasida: «Aholi o’lka Xalq Komissarlari Soveti hokimiyatini va barcha mahalliy sovet tashkilotlarini tan oladi», deb yozilgan edi. Ha, o’qqa tutilgan, o’ldirilgan, talangan va tahqir etilgan qo’qonliklarning tirik qolgan qismi sovet hokimiyatini tan olishga majbur bo’ldi.
Turkiston Muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr ko’rgan bo’lsa ham, u erksevar xalqimizni milliy mus-taqillik va istiqlol uchun kurashga da'vat etdi. Vatan tuyg’usidek muqaddas tuyg’u qalbining to’ridan joy olgan Turkiston munavvarlarining muxtoriyat uchun olib borgan kurashlari izsiz ketmadi. 1918-yilning erta ba-horida avval Farg’ona vodiysida, so’ngra butun Tur-kistonda Sovet hokimiyati va qizil armiyaga qarshi qurolli harakat boshlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |