|
Savol va topshiriqlar
1. 20-yillarda o’tkazilgan iqtisodiy islohotlarning mohiyati haqida so’zlang.
2. Sanoatlashtirish rejasini amalga oshirishda ijobiy va salbiy oqibatlar nima bilan belgilandi?
3. Sanoatlashtirish muammolari qanday manbalar hisobiga hal qilib borildi?
4. 20-yillarda respublikada bunyod qilingan qanday yangi qurilishni bilasiz?
5. «lqtisodiyotning notekis rivojlanishi» iborasi ma'nosini ochib bering.
23-§. YANGI IQTISODIY SIYOSATNING TUGATiLISHI. MUSTABID TIZIMNING KUCHAYISHI
Reja.
1.Ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o’zgarishi.
2. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimining qaror topishi.
20-yillarning oxirlarida Ittifoqning, jumladan, O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotining hamma jabhalarida raa'-muriy-buyruqbozlik usuli borgan sari zo’rayishi natijasida yangi iqtisodiy siyosat o’zining bor mohiyatini, mavqeini yo’qota bordi.
Partiya va davlat apparati vakillarining ko’pchiligida, jumladan, uning O’zbekistondagi vakillari ongida ham yangi iqtisodiy siyosat orqaga chekinish, xususiy mulkchilik mafkurasi va psixologiyasini qayta tiklashdir, degan fikr paydo boidi. Haqiqatda esa yangi iqtisodiy siyosat yillarida, bunday qaraganda, chekinish ro’y bergandek sezilsa ham, lekin ijobiy o’zgarishlar ancha ko’rinib qolgan edi. O’zbekiston hayotida bular baralla ma'lum bo’lib qoldi: shahar va qishloqda xo’jaliklar o’sib, iqtisodiyotning barcha sohalari yuksala boshladi, aholining turmush darajasi ko’tarilish sari yuz tutdi.
Biroq yangi iqtisodiy siyosat asta-sekin buzila bosh-ladi. Sanoat va qishloq xo’jaligida qiyinchiliklar ko’payib qoldi. Sanoatlashtirishni jadallashtirish uchun mablag’lar yetishmas edi. Tovarlar tanqisligi keskinlashdi. Bunday holni garchi butun Ittifoq boshdan kechirayotgan boisa ham, u O’zbekistonda ko’proq aks etdi, chunki respublika dehqonlari sanoat mollarini olishda juda ko’p qiyin-chiliklarga uchrar edilar. Aholi xarid qobiliyatining o’sishi shaxsiy iste'mol buyumlari ishlab chiqarishning o’sishidan ilgarilab ketdiki, bu narsa tovarlar bozorida keskinlik paydo bo’lishiga olib keldi, buning ustiga keng iste'mol mollarining O’zbekistondagi mavjud salmog’i ichki ishlab chiqarish bilan emas, balki SSSRning boshqa joylaridan olib kelinadigan tovarlar miqdori bilan belgilanar edi.
Tovar tanqisligining kuchayib borishi narx-navoning oshib ketishiga, so’m kursining o’zgarib turishiga olib keldi. Sanoat mollari va qishloq xo’jalik mahsulotlari narxlari o’rtasida katta farq bo’lishi (baholar qaychisi), sanoat bilan bo’layotgan iqtisodiy munosabatlar dehqon-larning noroziligiga olib keldi.
Qishloq xo’jaligi ko’p tovar mahsuloti yetishtirgani bilan sanoatning rivojlanishi past darajada qolaverdi. O’zbekiston iqtisodiyoti sovet hokimiyatining birinchi yillaridan boshlab xom ashyoni olib chiqib ketish va sanoat mollarini chetdan olib kelishga deyarli butunlay qaram bo’lib qoldi. O’zbek eskportining asosiy qismi paxta edi. 1926/27-xo'jalik yilida paxtachilik mahsuloti respublikadan olib chiqib ketiladigan tovarlar umumiy qiymatining 77,8 foizini tashkil etdi. Respublikadan olib chiqib ketiladigan va Ittifoqning boshqa rayonlaridan unga olib kelinadigan tovarlar narxlarining nisbati O’zbekiston uchun qulay emas edi. Chunonchi, ajnabiy paxta xom ashyosining bahosi bir pud paxta uchun 22— 23 so’mni tashkil etar, bu narx esa sovet baholaridan 2,5—3 so’m ortiq edi. O’zbekiston paxtasi jahon bozoridagi narxlar bo’yicha sotilganida O’zbekiston 1927/28-xo'jalik yilida qo’shimcha ravishda 20—25 mln so’m daromad olgan bo’lardi.
Sovet davlati paxta ishlab chiqarishni ko’paytirish zarurligini hisobga olib, bozor narxlarini idora etib bordi va paxta xom ashyosiga qishloq xo’jaligining boshqa mahsulotlariga qaraganda yuqoriroq narxlarni belgiladi. Bunda O’zbekistonda paxtachilikni rivojlantirish Markaz to’qimachilik sanoatini o’stirish, SSSRning paxta mustaqilligini qo’lga kiritish va industrial ishlab chiqarish vositalarini chetdan olib kelish uchun zarur valyutani bo’shatishning biri ekanligiga asoslanib ish ko’rildi. Lekin bu ishlar respublika manfaatiga emas, balki Markaz manfaatiga xizmat qildi.
1927-yili g’alla tayyorlashdagi qiyinchiliklar muno-sabati bilan baholarni tartibga solish muammosi yana ko’ndalang bo’lib qoldi. Bu narsa shahar bilan qishloqlar orasida katta ziddiyatlar paydo bo’lib qolganini ko’rsatar edi. Bozorning asosiy mavqeini o’z qo’liga olgan Sovet davlati qishloq aholisi tomonidan iste'mol qilinadigan sanoat mollariga nisbatan yuqori va qishloq xo’jalik mahsulotiga nisbatan past baholarni qo’yib, dehqonlarni sanoatlashtirish uchun mablag’ beradigan «o'lponga o’xshagan bir narsa», o’ziga xos ustama soliq to’lashga majbur etdi.
G’alla narxlarining pasaytirilganligi (20—25 foizga) ahvolni yanada mushkullashtirdi, bu narsa mamlakatda-gi g’alla tayyorlash kampaniyasida qiyinchiliklar tug’dirdi. Bozordagi ahvol, ya'ni narxlarning tayinsizligi, dehqonlarni, avvalo, o’ziga to’q dehqonlarni g’allani ushlab turishga majbur qildi. 1927-yil kuzidan boshlab bozorlar va do’konlarda don va non uzilishlari boshlan-di, narxlar ko’tarilib ketdi, chunki donni davlatga belgi-lab qo’yilgan past baholarda sotish dehqonlarga foyda bermagani uchun yalpi sotib olinadigan don kamayib ketdi. Shunda davlat favqulodda choralar ko’rishga — o’ziga to’q dehqonlardan g’allani tortib olishga o’tdi.
G’alla tayyorlashdagi qiyinchiliklar O’zbekistonga ham daxldor bo’ldi. Ittifoq bo’yicha g’alla tayyorlash-ning keskin kamayib ketishi O’zbekistonga g’alla keltirish rejasining barbod bo’lishiga olib keldiki, bu narsa bozorlarga chiqariladigan non va donning kamayib ketishiga, g’alla bahosining ko’tarilishiga sabab bo’ldi. 1928-yili respublikaning asosiy g’allakor tumanlarida don tayyorlash ishlari o’tkazildi. Bu o’rinda ham ma'-muriy o’zboshimchalik hodisalari ro’y berdi. Narxlar to’g’risida mahalliy organlar bilan bo’lgan bahslar tufayli tayyorlov ishi, masalan, Surxondaryoda salkam bir oyga kechikib ketdi. Qashqadaryo viloyatining G’uzor tuinanida g’alla tayyorlashni sal bo’lmasa oziq-ovqat razvyorstkasi deb tushunishlari mumkin edi: don olib kelayotgan dehqonlarni militsiya ushlab olar, g’allani jnajburan yetishtirish hollari ro’y berardi. Bu xildagi o’zboshimchaiiklar boshqa joylarda ham bo’lib turdi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida dehqonlar favqulodda choralarga qarshi chiqdilar.
Biroq favqulodda choralar don tayyorlash, shahar va armiyani g’alla bilan ta'minlashda burilish yasashga har qalay imkon berdi, lekin ma'muriy tazyiq dehqonlarning ommaviy noroziligini uyg’otmasligi mumkin emas edi. Zo’rlik choralari ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni yanada ko’proq keskinlashtirdi. Shaharlarda non va boshqa mah-sulotlar bilan ta'minlashning kartochka tizimi joriy etildi.
Ortiqcha tovarlarni tortib olish mehnatga bo’lgan bozor raqobatlarini qo’porib tashladi, iqtisodiy muno-
sabatlarning muhim tizimi — qishloq bilan shahar o’rtasidagi munosabatlarning yemirilishiga olib keldi. 1927/28-xo’jalik yilidagi g’alla tayyorlashga aloqador tanglik siyosatda keskin burilish yasab, yangi iqtisodiy siyosatning tezlik bilan barham topishiga yo'l ochdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
