Annotation

Monologik  nutq  dialog  nutiqqa  nisbatan  ancha  murakkab  bo’lib,  bu  bitta 

odam tomonidan amalga oshiriladigan nutqdir. Monolog nutqda bitta kishi gapiradi, 

qolganlar  esa  tinglaydilar.  Monologik  nutq  ko’pchilikka  qarata  aytiladigan  nutq 

bo’lgani uchun, u har doim mantiqiy jihatdan izchil, gramatik jihatdan shakllangan, 

hammaga tushunarli va ravon bo’lishi kerak.  

 

Monologik  nutq  yaxshi  xotirani,  nutqning  shakl  va  mazmuniga  diqqat 

yo’naltirishni  talab  etadi.  Shuning  bilan  bir  vaqtda,  monolog  nutq  tafakkufga 

tayanadi.  

 

Monologik nutq lingvistk (tilshunoslik) tomondan ham murakkab hisoblanadi. 

Monologik  nutq  tinglovchilargatushunarli  bo’lishi  uchun  yoyiq  gaplardan,  aniq 

lug’atdan foydalanish kerak. 

 

Hikoya qila olish qobiliyati kishilarning muloqotda bo’lish jarayonida katta rol 

o’ynaydi. Bolalar uchun esa bu qobuliyat bilish vositasi, o’z bilimlarini, tasavurlarini 

tekshirish vositasi hisoblanadi.  

 

Bolalarda  monolog  nutqning  shakllanishi  ularda  mantiqiy  tafakkurlarning 

rivojlanishi bilan bog’liqdir. Bundan tashqari, bola nutqi monologik nutqqa aylanishi 

uchun u tilning lug’atini va gramatik tomonini yahshi egallagan bo’lishi kerak.  

 

Ruhshunoslar  bu  haqida  shunday  yozadi:  “Bola  hayot  tarzining  o’zgarishi, 

kattalar  bilan  yangi  munosabatlarning  va  yangi  turdagi  faoliyatlarning  shakllanishi 

nutq  shakllini  va  uning  vazifasini  farqlashga  olib  keladi.  Muammolarning  yangi 

vazifalari  vujudga  keladi,  bola  o’z  taassurotlarini,  kechinmalarini,  rejalarini 

(niyatlarini)  kattalarga  etkazishga  harakat  qiladi.  Nutqning  yangi  shakli  –  monolog 

tarzida xabar qilish, ko’rgan  va  eshitganlari to’g’risida  hikoya  qilish paydo  bo’ladi, 

---

bolalarni hikoya qilishga o’rganish jarayonida barkamol tarbiya berishning xilma-xil 

masalalarini  hal  qiladi,  aqliy  rivojlanishga  yordam  beradi.  Hikoya  qilib  berisha 

mantiqiy tafakkur, diqqat rivojlanadi, nutq gramatik jihatdan shkllangan bo’lib, o’zini 

tutish, jamoa oldida so’zga chiqish malakasi hosil bo’ladi.” 

 

Bu  bilan  boshlang’ish  sinf  o’quvchilarini  hikoya  va  ertaklarni  (o’qituchining 

savollari  vakitobdagi  rasmlar  yordamida)  keyinchlik  mustaqil  so’zlab  berishga 

o’rgatiladi,  o’yinchoq,  buyum  va  rasm  mazmuni  bo’yicha  hikoyani  (3-4  gapdan 

iborat)  takrorlash  ko’nikmasi  tarbiyalanadi,  tanish  ertaklardan  olingan  parchalarni 

sahnalashtirishda qatnashishga o’rgatiladi.  

 

Bolalarni  hikoya  qilib  berishga  o’rgatishda  maxsus  usullardan  foydalaniladi. 

Bunda  qandaydir  buyumni  (predmetni)  yoki  voqeani  jonli  va  qisqa  tasvirlanadi.  Bu 

usul birmuncha yengil bo’lib, o’qiuvchi bolalarga narsa – buyum, rasm, voqea haqida 

tayyor  hikoya  aytib  beradi,  bolalar  hikoyani  tinglab,  o’z  hikoyalari  uchun  mazmun 

tayyorlaydilar.  Shuning  uchun  bu  usul  bolalarni  hikoya  qilib  berishga  o’rgatishga 

yordam beruvchi ta’limiy usul bo’lib hisoblanadi.  

Namuna  bolalarning  taqlid  qilishiga  mos  bo’lishi,  ya’ni  hajmi  kichik,  fikrlar  izchil 

bayon qilinishi, umlalar qisqa va grammatik jihatdan to’g’ri tuzilishi lozim. Masalan, 

o’qituvchi o’yinchoqni tasvirlashga o’rgatishda o’zi bitta o’yinchoqni olib, u haqida 

shunday tasviriy hikoya tuzadi: 

  

-  Mana  bu  ayiqcha.  U  jigarrang,  yumshoq  bahmaldan  yasalgan.  Uning  bosh 

qismida ikkita kichkina quloqlari, ikkita qop-qora, dum-dumaloq ko’zlari, tumshug’i 

bor. Tumshug’ida esa burni bor. Ayiqni to’rtta oyoqi bor.  

 

Bolalar  namuna  hikoyadan  yahshi  foydalanishlari  uchun  uning  matni  qisqa 

gaplardan iborat bo’lishi va izchil bayon qilinishi kerak. 

 

Ma’lumki,  qayta  hikoya  qilish  monolog  nutqni  shakllantirishda  eng  birinchi 

bosqich hisoblanadi. Eng avvalo hikoyadagi yangi so’zlarni yodlagan holda amalga 

oshadi.  Shunda  qayta  hikoya  qilingan  hikoya,  hamda  undagi  so’zlar  bola  ongida 

saqlanib qoladi.             

 

O’qituvchi  qayta  hikoya  qilishga  o’rgatishning  dastlabki  bosqichida,  ayniqsa, 

hikoya qilib bera olmaydigan bolalar bilan ishlashda keng foydalanishi kerak. 

---

  

Qayta  hikoya  qilish  jarayonida  o’qituvchi  o’quvchilarga  sezdirmagan  holda 

gavdasini  to’g’rilashi,  imo-ishora,  ko’z  qarashi  bilan  dalda  berishi  mumkin, 

mashg’ulotning  oxirida  esa,  albatta,  bolani  maqtash  kerak:  “Yasha,  endi  boshqa 

bolalarga hikoya qilish yengil bo’ladi. Faqat keyingi safar balandroq ovozda hikoya 

qilgin.” 

Bu  usul  ancha  murakkab  usuldir,  chnki  bunda  o’qituvchining  hikoyasidagi  yangi 

so’zlarni hamda iboralarni takrorlab yodlashga to’g’ri keladi. 

 

 O’qituvchi  dars  jarayonida  o’quvchilarni  rag’batlantirib  turishi  ham  kerak. 

Masalan boshini qimirlatish (tasdiqlash), qisqa so’z aytish (“Yashang”, “Barakkala”) 

bilan ra’batlantiradi.