Anguage and literature

«Kattabekning bir navkarining qilichini olib»
Bobur ning layo-
qatli bekiga zarba berishi, uni muhim jangdan quruq qoldirgani-
ni yozar ekan, mazkur voqeaga badiiy tus berib, raqib askari-
ning shijoatini ko‘rsatgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan asarning 
shu o‘rnida lashkarlarining dushman qo‘shinlarini aslidan ko‘p 
deb gap tarqatgan, lashkar orasida vahima ko‘tarishga harakat 
qilgan safdoshlarining kamchiligini ham ochib beradiki, bu mu-
allifning asarda rostbayonlikni shior qilganining yana bir isbot-
idir.
Boburning Hindistondagi faoliyatida, asosan, uning g‘olib
-
lik davri ko‘zga tashlanadi. Amir Temur tasarrufiga kirgan yer
-
larga egalik qilish, buyuk bobosi saltanatini qaytadan tiklash 
asl maqsadi bo‘lgan Bobur butun harbiy salohiyatini ana shu 
maq sadga sarflaydi, bu yo‘lda to‘g‘anoq bo‘lgan raqiblariga, 
hatto temuriy shahzodalarga qarshi ayovsiz kurash olib boradi. 
Hindistonda Chanderiy viloyati uchun olib borilgan jang tasviri 
«Boburnoma»dagi eng jonli, realistik lahzalardan iborat bo‘lib, 
muallifning yuksak badiiy mahorati namoyon bo‘lgan. Hind 
xalqining o‘z Vataniga bo‘lgan muhabbati, sodiqligi, bu yo‘lda 
hech narsadan qaytmasligi mahorat bilan tasvirlangan. Bunday 
epizodlar asarda anchagina bo‘lib, Boburning tarixiy voqealar-
ni qanday bo‘lsa, boricha aks ettirishi, e’tiqodiga sodiq qolishi, 
ayrim tasvirlar uning jang maydonidagi missiyasiga ma’lum da-
rajada zid bo‘lsa ham, dushmanning ruhiy tetikligi, tug‘ilgan yur-
tiga muhabbati bois Bobur lashkarlariga asir tushgandan ko‘ra 
o‘limni afzal ko‘rishlarini ro‘y-rost yozishi katta jasorat namuna-
si. Ular «Boburnoma»ning shuhratini yanada oshirgan, muallif-
ning badiiy mahoratini yaqqol ko‘rsatgan. 
Parchada Boburning raqib bo‘lgan hindlarning ruhiy hola-
ti, jang maydonidagi murakkab sharoitda o‘zlarini tuta bilish-
lari, o‘limga mardonavor borishlari, ayollari, farzandlarini 
g‘olib dushman qo‘liga asir tushishidan ixtiyoriy o‘limni afzal 
ko‘rganliklari juda jonli, hayotiy ifodasini topgan. Ushbu satr-
lar Boburning shu lahzadagi g‘alabasini ko‘rsatishi bilan birga 
ma’naviy g‘oliblik hind xalqi tomonida ekanini anglatadi. 
Bu tasvirlar go‘yo tarixiy asarni emas, yuksak badiiy nasr 
namunasini ko‘z o‘ngimizda gavdalantiradi. Muallif hind lash-
karlarining ruhiy holatini, o‘limga tik boqib, uni qahramon-
larcha qabul qilib, ruhiyatlarida hech qanday o‘zgarish zo-
hir bo‘lmaganini 
«oldururlarini jazm qilib, xotunlarini tamom 
chopqulab,­ o‘lturub,­ o‘zlariga­ o‘lumni­ ko‘rub,­ yalang‘och­
bo‘lub, urushqa kirmishlar», 
degan jumlalar orqali tasvirlaydi. 
Asarda hind lashkarining ruhiy holati, ichki kechinmalari ham 
o‘z hayotiy ifodasini topgan: 
«Andak­ fursattin­ so‘ngra­ kofir-
lar­tamom­yalang‘och­bo‘lub­kelib,­urusha­kirishtilar.­G‘alaba­
elni­qochurub,­fasildin­uchurdilar.­Bir­necha­kishini­chopqu-
lab, zoye qildilar. Fasilning ustidin bot borg‘onlarining jihati 
bu ekandurkim, oldururlarini jazm qilib, xotunlarini tamom 
chopqulab,­ o‘lturtub,­ o‘zlariga­ o‘lumni­ ko‘rub,­ yalang‘och­
bo‘lub,­urushqa­kelmishlar.­Oxir­tush-tushdin­zo‘r­qilib,­fasil­
ustidan­ qochurdilar.­ Ikki­ yuz-uch­ yuz­ kofir­ Mediniy­ Ravning­
havolisig‘a­ kirdi.­ Ushbu­ havolida­ aksar­ o‘zlari­ bir-birlarini­
o‘lturubtur. Andoqkim, birisi bir qilichni olib turubtur, o‘zgalari 
birar-birar­rag‘bat­bila­bo‘yunlarini­uzotib­turubtur.­Aksar­bu­
dastur bila do‘zaxqa bordi».
(235-bet)
Bobur yuqoridagi matnda hindlarning vatanparvarligi-
ni ko‘rsatish uchun ularning «rag‘bat» bilan o‘limni qarshi
lishlarini tasvirlaydi. Har bir so‘z oldin kelgan so‘zning ta’sir 
kuchini oshirib, jang dahshatini o‘quvchiga real hayotda sodir 
bo‘lganidek ta’sirli va ishonarli ifodalab bermoqda. 
Xullas, 
«Ona yeridan ta’qib ostida ajrab, Hind yerida 
qo‘nim­ topgan­ Bobur­ ijodiga­ ko‘chgan­ ruhiy­ kechinmalarida­
davrning beshafqat qonunlari o‘z kuchida qolaverdi. Balki 
xuddi shu sabablardandir, Bobur boshida toji, ostida tax
-
ti bo‘la turib «noraso dunyo», adolatsiz «taqdiri azal»ning 
nayranglari-yu­ jamiyatning­ noshudliklariga­ befarq­qarolmay,­
u­ham­hamma­taraqqiyparvar­ijodkorlar­singari­o‘z­zamoniga­
sig‘madi»
2
.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
33
Tadqiqotlar
Tilshunoslikda ko‘chirma gaplar “o‘zga gap” tushuncha-
si ostida qaraluvchi gap ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. 
So‘zlovchi yoki yozuvchining ko‘chirma gapni qo‘llashdan 
ko‘zlagan kommunikativ maqsadi o‘zganing nutqini bosh-
qa bir kishiga shakli va mazmunini o‘zgartirmay yetkazish 
bo‘lib, o‘zganing nutqi o‘z ifoda uslubi, ohangi, nutq obyektiga 
bo‘lgan munosabatini saqlab qoladi.
Ko‘chirma gaplarga o‘zbek, rus va boshqa tilshunosliklar-
da berilgan ta’riflarning deyarli barchasida “nutqda o‘zganing 
o‘zgartirishsiz berilgan gapi” tarzidagi qoida ustuvorlik qiladi. 
Masalan, o‘zbek tilshunosligida: “lug‘aviy va grammatik xu-
susiyatlari o‘zgartirilmay, aynan o‘zicha berilgan o‘zganing 
gapi”
1
, “o‘zganing gapi semantik, leksik, grammatik xususiyat-
lari saqlangan holda mustaqil gap shaklida muallif gapi bilan 
birga ishlatiluvchi gap”
2
, deyilsa, rus tilshunosligida “so‘zma-
so‘z yetkazilgan nutq”
3
, “bevosita predmetlik ma’nosiga ega 
bo‘lgan, ammo muallif gapi bilan bir qatorda turmaydigan, 
undan ma’lum darajada uzoqlikda turadigan nutq”
4
, “max-
sus so‘zlar” yordamida ma’nosi va tuzilishi o‘zgartirilmagan 
holda muallif matniga kiritilgan va so‘zlashuv fakti sifatida 
belgilanuv chi, o‘zga nutq kimga tegishli ekanligi, shuningdek, 
(fakultativ) nutqning kimga qaratilganligi va sharoit xarakteri 
haqida ma’lumot beruvchi o‘zga nutq”
5
kabi ko‘rinishlarda 
ta’riflanadi. Tatar tilshunosligida esa “birovning nutqi hech 
qan day o‘zga rishsiz beriladigan o‘zga gap turi”
6
ko‘chirma 
gap sanaladi. Fransuz tilshunosi J.Maruzoning lug‘atida “bi
-
rov tomonidan aytilgan jumlaning original shaklini saqlagan 
holda tiklash” tarzida ta’riflangan.
7
Ko‘rib turganimizdek, ta’riflarning barchasida deyarli bir 
xil mazmun ifodalangan. Albatta, mazkur ta’riflar, asosan, 
grammatik talqin zaminida yuzaga kelgan. Ularda kommu-
nikativ-pragmatik mohiyat aytarli inobatga olingan emas.
Muammoga kommunikativ-pragmatik jihatdan yondashil-
ganda o‘zga gap ifodasining yorqin ko‘rinishlaridan biri bo‘l-
mish ko‘chirma gapda subyektlarning faollik darajasi kuchli 
bo‘lishi, ya’ni ko‘chirma gapda uni so‘zlovchi subyekt – perso-
naj muallif bilan bir qatorda nutq jarayonida bevosita ishtirok 
etishi ayon bo‘ladi.
Bu o‘rinda endi ko‘chirma gap va muallif gapi o‘rtasidagi 
munosabat masalasiga aniqlik kiritish zaruriyati kelib chiqadi, 
chunki ayrim tadqiqotchilar, masalan, A.Abdullayev, avvalroq 
ko‘rib o‘tilganiday, ko‘chirma gapning muallif gapiga bog‘liqli-
gi, hatto ko‘chirma gapning mustaqil emasligini ta’kidlashga 
harakat qiladi. Bu fikrga aslo qo‘shilib bo‘lmaydi. Uslubshunos 
I.V.Arnold ham “ko‘chirma gapning muallif gapidan keyin ham, 
oldin ham yoki uning orasida ham kelishi mumkin ekanligi,