Anguage and literature

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Винокур Г.О. О языке художественной литера
туры. – Москва, 1991; Якобсон Р.О. Поэзия грамматики и грамматика поэзии // Семиотика. 
– Москва, 1983; Якобсон Р.О. Лингвистика и поэтика // Структурализм: за и против. – Москва, 1975; Ефимов А.И. Стилистика художественной речи. – 
Мoсква, 1961.
2. Григорьев В.П. Грамматика идиостиля. – Москва: Наука, 1983.
3. A.Nurmonov. O‘zbek tilshunosligi tarixi. – Toshkent, 2001.
4. R.R.Sayfullayeva, B.R.Mengliyev. Hozirigi o‘zbek adabiy tili. – Tоshkent, 2010.
5. H.Ne’matov, R.Rasulov. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – Toshkent, 1987; R.Safarova. O‘zbek tilida giponimiya. NDA – Tоshkent, 1995; 
B.Qilichev. O‘zbek tilida partonimiya.NDA – T.,1997.
6. E.Qilichev. Hozirgi o‘zbek adabiy tili (konspektiv kurs). – Buxoro, 2005.
7. A.Hojiyev. Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati. – Tоshkent, 1985 (qayta nashri – 2001); I.Yo‘ldoshev, va boshq; Tilshunoslik asoslari. – Tоshkent, TDPU, 
2013.
8. Литературный энциклопедический словарь. – Москва, 1987.
9. F.Salayev. G.Qurboniyozov. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli so‘zligi. – Tоshkent, 2010.
10. Введение в литературоведение / под ред. Л.М.Крупчанова. – Москва, 2005.
11. T.Boboyev, Z.Boboyeva. Badiiy san’atlar. – Toshkent, 2001.
12. Б.Саримсоқов. Алишер Навоий поэтик синтаксисидаги бир усул ҳақида // “ЎТА”, 2001. №2; Шукуров Р. Синтактик параллелизмнинг услубий 
вазифалари // “ЎТА”, 2004. №4; А.Туйчиев. Поэтик синтаксисни ўрганиш муаммолари // “ЎТА”, 2006. 5-son; А.Туйчиев. Поэтик синтаксиснинг асосий 
бирликлари // “ЎТА” , 2007. 2-son.
13. Алишер Навоий. Қаро кўзим, Шеърий тўплам. – Тошкент, 1988; Танланган асарлар. 10 томлик. – Тошкент, 2012.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
31
Tahlil
Zahiriddin Muhammad Bobur 
shaxsning ruhiy holatini tasvir-
lashda o‘ziga xos mahorat bilan 
yondashadi, tasvirda shaxsning 
ruhiy kechinmalari, his-tuyg‘ulari, 
ichki olamini mohirlik bilan ochib 
beradi. «Boburnoma»ning Hindis
-
ton tasviriga bag‘ishlangan o‘rin-
larida, xususan, jang va kurash 
maydonlari tasvirida Boburning 
xarakter xususiyatlari, ichki olami 
va ruhiy o‘zgarishlarini ifodalov-
chi lavhalarga ko‘p duch kelamiz. 
Asarda muallif tarixiy, esdalik asar 
uslubidan chekinib, badiiy asar 
yaratayotgan adibga aylanadi, go‘yo. Lirik shoir tasvirlarda vo
-
qea-hodisalarni badiiy ifodalashga harakat qiladi.
«Boburnoma»da muallifning tarixiy shaxslar – bek va 
a’yonlar, sarkardalar, oddiy askarlar haqida g‘oliblik nashidasi 
ta’sirida yozilgan badiiy tasvirlarga boy satr larini uchratamiz. 
Jumladan, dushman ustidan g‘olib kelish asnosidagi tasvirini 
berib, 
«…yana­ ba’zi­ yigitlar­ yog‘iyning­ harbu­ zarbidin­ hech­
parvo­ qilmay,­ o‘q­ bila­ toshini­ zarra­ ko‘zga­ ilmay,­ qo‘rg‘on­
teshmak bila buzmoq qa mashg‘ul va mash’uf edilar», «o‘shal 
zamon­ g‘ul­ kishisi­ ham­ shotudin­ qal’ag‘a­ chiqtilar»,­ «Yi­git-
yalang ulcha imkoni jid va ehtimom edi, zohir ettilar va baho
-
dirliq oti va neknom hosil ayladilar»,
– deb jang maydonining 
shiddati, lashkar kayfiyati, askarlarning ruhiy holatini tasvir
-
laydi.
Hindistondagi g‘alaba Boburga shon-shuhrat kelti rishi 
tabiiy hol edi. Bu g‘oliblikni saqlab qolish uchun u shiddat 
bilan ish ko‘radi – Hind diyorini mayda rojalik, kichik feodal
-
lar davlatidan mustaqil va mustahkam davlatga aylantiradi. 
Hindistonning birinchi Prezidenti Javoharla’l Neru «Hindiston
-
ning kashf etilishi» va «Jahon tarixiga bir nazar» asarlarida 
Boburning Hindiston tari xida tutgan o‘rnini alohida ta’kidlab: 
«Bobur­shu­paytgacha­o‘tgan­madaniyatli­va­jozibador­inson-
lar­orasida­eng­yetuklaridan­biri­edi.­U­mazhabparastlik­kabi­
cheklanishdan va mutaassiblikdan yiroq edi»
1
,
– deydi.
«Boburnoma»da Boburning hindistonlik raqiblarini o‘ziga 
bo‘ysundirishi, mag‘lubligini isbot etishining o‘ziga xos badi-
iy tasviri berilgan. Bir o‘rinda Bobur G‘ozixon ismli hind lash-
karboshisini tasvirlar ekan, uning ichki ola mi, ruhiyatida sodir 
bo‘lgan o‘zgarishni mag‘lub lashkarboshi bilan muloqotida 
akslantiradi. Bobur G‘ozi xonning ruhiyatidagi o‘zgarishlarni 
tasvirlashda so‘z va iboralarni tanlab ishlatadi: «Buyurdum-
kim, o‘shal ikki qilichkim, bizning bila urushur uchun belga 
bog‘lab edi, bo‘ynig‘a ostilar. Mundoq rustoyi va loda mar-
dak bo‘lg‘aymukin, ishi bu yerga yetib, hanuz taallul qiladur. 
Ilgarrak kelturdilar. Buyurdumkim, qilichlarni bo‘ynidin oldi
-
lar. Ko‘rushur vaqt yukunmakta ta’xir qiladur. 
Buyurdumkim, 
oyog‘ini tortib yukundurdilar. Ilgari o‘lturg‘uzub, bir hindus
-
toniyni­ bilur­ kishiga­ buyurdumkim:­ Bu­ so‘zlarni­ biror-biror­
anga­ xotir­ nishon­ qila­ aytkil.­ …O‘zung­ni­ va­ o‘g‘lonlaringni,­
bulujlarning darbadarliqlaridin qutqordim. Xaylxonalaringizni 
va haramlaringizni Ibrohimning bandaxonasidin xalos qildim. 
Uch kurur Totor xonning viloyatini sanga inoyat qildim. Sening 
haqqingda yomon bordimmukim, to‘shung bila belingga ikki 
qilich bog‘lab, cherik tortib, bizning viloyatlarning ustiga kelib, 
mundoq­sho‘r­va­fitna­solursen.
­ Qari­ mabhut­ mardak­ bir-ikki­ so‘z­ og‘zida-o‘q­ puypadi,­
so‘zlay­olmadi».­(188-bet)­
Ushbu matnda Bobur o‘zaro suhbat ta’sirini oshirish maq-
sadida G‘ozixonning ruhiy holatini tasvirlash va unga badiiy 
sayqal berish uchun 
­ «…qari­ mabhut­ mardak­ bir-ikki­ so‘z­
og‘zida-o‘q­ puypadi,­ so‘zlay­ olmadi»,­
– deydi. Bu o‘rinda u 
G‘ozixonga aytgan ta’sirli, kishiga qattiq tegadigan so‘zlarni 
«muskat» so‘zi bilan umumiy tarzda ifodalaydiki, bu so‘z ach-
chiq, hazm qilib bo‘lmaydigan ma’noda kelib, mag‘lub G‘ozix-
onning holati, ruhiyati va nochor ahvolda qolganini ifodalab 
kelgan. 
Bobur Hindiston sultoni Ibrohim Lo‘diy bilan jangga ki
-
rar ekan, Panipat shahri uchun bo‘lgan urush oldidan ancha 
haya jonga tushgani, noma’lum shaharni o‘zi ta’kidlaganidek, 
«…vatandin­ikki-uch­oychiliq­yo‘l­kelilib­edi.­G‘arib­qavme­bila­
elning ishi tushub edi. Ne biz alarning tillarini bilur edik, ne 
alar bizning tilimizni», 
– deb ma’lum darajada vahimaga tush-
ganini yozadi. Shunday sharoitda Bobur vazminlik bilan bir 
qarorga kelish va sharoitni obyektiv baholay olish qobiliyatini 
ishga solib vaziyatni o‘nglab oladi. Boburning shiddati qisqa 
muddatda o‘zini tutib olishiga, to‘g‘ri qarorga kelishiga sabab 
bo‘ladi. «G‘arib qavme» bilan bir muhitda yashashga majbur-
ligi Bobur ko‘ngliga g‘ulg‘ula solsa-da, mag‘rur holda shunday 
xulosaga keladi: 
«Cherik eli ba’zi xeyli mutaraddid va muta
-
vahhim edilar. Taraddud va tavahhum betaqribdur. Nekim 
azalda Tengri taqdir qilibtur, andin o‘zga bo‘lmas. Agarchi 
alarni­ham­ayb­qilib­bo‘lmas,­haq­alar­jonibi­edi.­Ne­uchun-
kim,­ vatandin­ ikki-uch­ oychiliq­ yo‘l­ kelilib­ edi.­ G‘arib­ qavme­
bila elning ishi tushub edi. Ne biz alarning tillarini bilur eduk, 
ne alar bizning tilimizni»
.(192-bet)
«Boburnoma»da Bobur bilan Ibrohim Lo‘diyning yakka
-
ma-yakka uchrashuvi jang maydonida bo‘lib o‘tadi, bu lash-
karboshilar faqat bir marta kurash maydonida yuzma-yuz 
duch keladilar. Bobur Ibrohim Lo‘diyning ruhiy holatini jonli, 
hayotiy tasvirlaydi. Mag‘lubiyatini his etgan Hind sultoni jang 
maydonida Boburning qorasi ko‘rinishi bilanoq, sarosimaga 
tushadi, o‘z harakatini nazorat qilolmay qoladi. Jang may
-
donidagi mag‘lublikni his etayotgan Ibrohimning ichki olamini 
shunday tasvirlaydi: 
«Sulton Ibrohimning qorasi yiroqtinkim, 
ko‘rundi,­ hech­ yerda­ darang­ qilmay,­ tez-o‘q­ keladur­ edi.­ Il-
garrak kela bizning qoramizkim, alarg‘a ko‘rundi, bu tartib va 
yasolnikim,­mulohaza­qildilar,­hasr­bo‘lub,­turay-turmay,­ke-
lay-kelmay­degandek­qilib,­ne­tura­oldi,­ne­burung‘idek­beda-
rang kela oldi».
(193-bet)
Jang maydonidagi tasvirlardan Boburning shiddatini, jang 
maydonini boshqarib turuvchi g‘olib sarkardani ko‘ramiz. 
Sulton Ibrohimning xayolidan nima o‘tgani Boburga ma’lum 
emas, ammo 
«turay-turmay,­ kelay-kelmay­ degandek­ qilib»,­
«ne tura oldi», «ne burung‘idek bedarang kela oldi»,
degan 
satrlar orqali raqibining avval bezovta bo‘lgani, keyin voqea 
shiddatli tus olib, dina mizm oshgani sari Hind lashkarboshi-
sining harakatida sarosimalik, jang maydonini aniq tasavvur 
qilolmaslik, raqibining vahimasi bosganini «Boburnoma»ning 
zukko o‘quvchisi darhol anglay oladi. Chunki, Sulton Ibrohim