Anguage and literature

ingramoq, singramoq, o‘kurmak, inchkirmoq, yig‘lamoq
so‘zlari “yig‘lamoq” birlashtiruvchi semasi bilan bir para-
digmaga mansub bo‘lsa ham, lekin ularning har qaysisi 
yig‘lashning xilma-xil ko‘rinishlarini ifodalaydi, bir-biridan 
yig‘lash darajasi bilan farqlanadi. Shoir fikrini isbotlamoq 
uchun bu so‘zlar ishtirok etgan badiiy asarlardan parchalar 
keltiradi. Masalan: 
Zohid ishqni desaki, qilg‘ay fosh,
Yig‘lamasinir-u­ko‘ziga­kelmas­yosh.
Yig‘lamsinmoqqa
“dard bilan yashirin ohista yig‘lash” 
belgisi bilan farq qiluvchi 
infamoq
va 
ingramoqni
zid qo‘ya-
di:
Istasam­davr­ahlidin­ishqingni­pinhon­aylamak,
Kechalar goh ingramakdir odatim, goh singramak.
Siqtamoq
fe’lini yig‘lamoqqa zid qo‘yar ekan, “yig‘lash” 
darajasining 
yig‘lamoqqa
nisbatan kuchliroq ekanligini 
ta’kidlaydi:
Ul­oyki­kula-kula­yig‘latti­meni,
Yig‘latti meni demayki, siqtatti meni. 
O‘kurmak 
“kuchli ovoz bilan haddan ortiq hayajonli” 
yig‘i ekanligi bilan boshqalaridan farq qilishini ko‘rsatadi:
Ishim tog‘ uzra har yon ashk alobini surmakdur 
Firoq oshubidin har dam bulut yanglig‘ o‘kurmakdur.
Navoiy ushbu paradigmatik qatorni davom ettirib, holat 
fe’llarining semantik jihatdan kuchliroq va tabiiyki, farqla-
nib turuvchi ko‘rinishlarini beradi.
Shu o‘rinda quyidagi mulohazani bildirishni o‘rinli deb 
bilamiz. O‘zbek tilshunosligining keyingi yillardagi taraqqi-
yoti natijasida leksemalarning semantik tasnifida uyadosh 
so‘zlar farqlandi hamda integral-differensial belgilar aso-
sida birlashgan leksik-semantik guruhlar hamda ularning 
turlari – giponim, graduonim, partonimlar ko‘rsatib beril-
di (H.Ne’matov, R.Rasulov, R.Safarova, B.Qilichev va 
boshq.). Ushbu hodisalar ilmiy jihatdan asoslanib, o‘rta 
hamda oliy ta’lim dastur va darsliklaridan o‘rin ham oldi. 
Biroq yuqorida ko‘rib o‘tganimiz Navoiy tomonidan tasni-
flangan darajalanuvchi fe’llar aynan bir leksik semantik 
guruhni tashkil etib, graduonimik qatorni tashkil etmayapti-
mi? Shu ma’nodagi ma’lumotni ayrim qo‘llanmalarda ham 
uchratishimiz mumkin (E.Qilichev).
Til birliklarining badiiy asar nutqida qo‘llanilishi o‘ziga 
xos lingvopoetik hodisa bo‘lgan poetik sintaksis doirasida 
tekshiriladi. O‘zining xilma-xil usullari yig‘indisi – poetik 
(stilistik) figuralariga ega bo‘lgan poetik sintaksis turli as
-
pektlar nuqtayi nazaridan differensial yo‘nalishlarni yuza-
ga keltiradi. Bular quyidagilardan iborat, desak, xato qil-
magan bo‘lamiz:
1. Poetik sintaksis davr nuqtayi nazaridan farqlanadi:
mumtoz poetik sintaksis va zamonaviy poetik sintaksis.
2. Badiiy adabiyot shakllari doirasida:
yozma adabi yot poetik sintaksisi va folklor poetik sintak-
sisi.

---

30
e-mail: [e-mail]
Tahlil
Bulardan tashqari har bir ijodkorning o‘z uslubi, til bir-
liklaridan foydalanish, ya’ni so‘z qo‘llashdagi mahorati 
yuqoridagi farqlarni asoslab, to‘ldirib keladi. Tabiiyki, turli 
mezon, shakl, davr va shaxs omillariga ko‘ra farqlanuv-
chi poetik sintaksisning ifoda vositalari – sintaktik-stilistik 
figuralari (atamani ushbu holatda qo‘llashimizning saba
-
bi, birinchidan, bular tildagi lingvistik-ekstralingvistik hodi-
salar (A.Hojiyev) dixotomiyasiga mos keladi, ikkinchidan, 
keyingi davrlar jahon filologiyasida poetik figuralarni xud
-
di shu tarzda farqlab guruhlash nazariyasi yuzaga keldi 
(L.Krupchanov) (ta’kid bizniki – A.T.) ham xilma-xil daraja 
va ko‘lamni tashkil etadi.
Ayni mulohazani buyuk so‘z san’atkori Navoiy asar-
lari tili va uslubiga nisbatan ham qo‘llash mumkin, albat-
ta. Uning boy ijodiy merosida til birliklari turli miqdor va 
ko‘lamni tashkil etgani holda, o‘z zamondoshlari va tabi-
iyki, zamonaviy tilimiz asosida asar yaratgan adiblar ijod 
namunalaridan keskin farq qiladi. Bunda ayrim poetik figu-
ralarning qo‘llanish darajasi katta farq qilmasligini ham 
ta’kidlab o‘tish zarur. Masalan, inversiya usuli mumtoz 
yoki zamonaviy she’riyat uchun bir xilda qo‘llaniladiki, buni 
davr nuqtayi nazaridan farqlanuvchi badiiy asarlar yagona 
asosga egaligi, ya’ni har ikkalasi ham bitta tilda yaratilgani
bilan izohlash mumkin. Xuddi shunday fikrlarni yana bir 
muhim va keng qo‘llanuvchi stilistik figura – enjambeman 
(anjambemen – fikriy ko‘chuv) hodisasiga nisbatan ham 
bildirish mumkin.
Stilistik figuralardan biri, aksariyat hollarda yonma-yon 
baholanuvchi asindeton (bo‘g‘lovchi qo‘llamaslik) va 
polisindeton (ko‘pbog‘lovchilik) hodisalarining Navoiy asar
-
larida qo‘llanishiga e’tibor qilganimizda, ikki xil holatga 
duch keldik va bu, yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib 
aytadigan bo‘lsak, normal holat, albatta. Birinchidan, eks-
tralingvistik tabiatga ega ushbu stilistik figuralar zamonaviy 
badiiy asarlarda alohida ifoda vositasi sifatida keng ko‘lamli 
qo‘llanish xususiyatiga ega bo‘lgani holda mumtoz asarlar 
tilida boshqa badiiy san’at turlarichalik qo‘llanish darajasi-
ga ega emas. Ikkinchidan, Alisher Navoiy asarlarida ush
-
bu stilistik usul zamonaviy she’riy asarlardagi kabi miqyos 
va ko‘lamni tashkil etmaydi. Biroq, muhimi, qo‘llanilgan 
har qanday usul, ya’ni sintaktik-stilistik figura adibning ifo-
da imkoniyatlarini oshirish, o‘z poetik maqsadini aniqroq, 
yorqinroq tasvirlashini ta’minlaydi. Bog‘lovchisizlik yoki 
ko‘pbog‘lovchilikni ham nasriy (ayniqsa, saj’larda), ham 
she’riy nutqda uchratishimiz mumkin.
…qurt-u­qush­andin­
bahramand, dasht vuhushi aning
birla xursand, mo‘rlar uyi andin obod, go‘rlar xotiri aning 
birla shod. Kabutarlarg‘a andin mastlik, to‘rg‘aylarg‘a an
-
din noshod hamdastlik...
…alarg‘a­ming­
mabohat
,­mingta­tegarni­yuzga­olmog‘-
din yo‘q bir zarra uyot.
(“Mahbub ul-qulub”)
Soching rangi anbarmudur, mushki chinmu?!
Labing ta’mi shakarmudur, angabinmu?!
 
Agar asindeton qo‘llash bilan ijodkor she’riy nutqqa 
o‘zgacha bir shiddat, jadallik, shu asosda ko‘tarinki-
lik bag‘ishlasa, polisindeton qo‘llanishida o‘zgacha bir 
obraz lilik va joziba ifodalanadi, bunda bog‘lovchilarni u 
yoki bu turdagi til hodisalari bilan bog‘liq holda qo‘llash 
kuchli ta’kid, diqqatni bir obyektga tortish, turli til birlikla-
rini aynan bog‘lovchi vositasida qayta-qayta qo‘llashdan 
inson xotirasiga muayyan mantiqiy mazmunni singdirish 
nazarda tutiladi.
Agarchi
­Ganjada­oromi­oning
Vale ganj uzra doim gomi oning.
(“Farhod va Shirin”)
Gar
 jafo qil, gar vafokim, dilsitonim sen mening,
Gar
 meni o‘ltur, agar tirguzki, jonim sen mening.
Keltirilgan misralar aynan yuqorida ko‘rib o‘tganimiz 
asindeton va polisindeton poetik (stilistik) figuralarining 
ta’rifiga mos kelgani holda til birliklarini mahorat bilan 
qo‘llash qanchalik betakror misralar, baytlar yoinki asarlar 
yaratish mumkinligidan dalolat berib turibdi.
Maqolamizni yuqorida aytganimiz film qahramo
-
ni Kyorns haqidagi mulohazalardan boshlagan edik. 
Fikrlarimiz xulosasi sifatida ushbularni qo‘shimcha qilsak, 
maqsadga muvofiq bo‘lar. Birinchidan, o‘sha kinoasar
-
ni ko‘pchilik ko‘rgan: bu, shubhasiz, ammo har qanday 
san’at asaridan hamma o‘ziga keragini ajratib oladi, biz 
aynan ushbu film va uning qahramoni muvaffaqiyatini 
aynan uning adabiyotga murojaat qilganligida, deb bil-
dik. Ikkinchidan, aynan ushbu filmga murojaat qilgani
-
mizning sababi, asar ijodkorlari badiiy asarni o‘qish bilan 
inson oddiy hayot tarzida odatiy turmush ikir-chikirlari-
dan qanchalik yuqori turishini, o‘rni bilan o‘z fikrini qan
-
chalar aniq va dadil ifodalay olishi mumkinligini ta’kidlab 
ko‘rsatganlar. Uchinchidan, eng muhimi, adabiyotning, 
so‘z qudratining, tilning ta’sirchanligi bu qadar oddiy va 
shu bilan birga yuksak darajada ifodalanmagan, nazari-
mizda. To‘rtinchidan, bizning tilimiz va adabiyotimiz tarixini 
o‘rganishda Navoiydek buyuk so‘z san’atkorlaridan tilning 
ifoda imkoniyatlaridan foydalanish mahoratini yanada 
izchil o‘rganish va o‘z navbatida, buni o‘quvchi yoshlarga 
yetkaza bilishimiz o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi.