Anguage and literature

Qahhorjon YULCHIYEV, 
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori 
SHE’R TAHLILIDA XRONOTOPNING O‘RNI
Oq sukunat portlar saharda,
Kun nurida yonib, yaraqlab.
Chopib kirar sovuq shaharga,
Yalangoyoq yashil daraxtlar.
“Manzara” nomli she’rning birinchi to‘rt qatorida “sa-
harda” (vaqt) va “shaharda” (makon) so‘zlari lirik kom-
pozitsiyaning asosini tashkil etgan bo‘lib, lirik subyekt 
anglagan, idrok qilgan bahor va gullagan daraxtlarni 
aniq vaqt (saharda) va joyda (shaharda) tasvirlaydi. 
She’rdagi daraxt obrazi ramziylik kasb etib, u quyosh 
nurida yaraqlab, yonib lirik subyekt qalbiga (o‘quvchiga 
ham) iliqlik ulashmoqda. Bahor sovuq shaharga chopib 
kirar ekan, bu makonni oqlikka o‘raydi, yashillikka osh-
no etadi. Ta’kidlash lozimki, oq va yashil ranglari orqali 
lirik subyekt kechinmasidagi poklik, ko‘tarinkilikka isho-
ra qilinadi. Muallif anglagan voqelik, u ko‘rgan makon 
va u yashayotgan vaqt ichida bahor kelishidan doimiy 
rohatlanish, qalbda ko‘tarinkilik paydo bo‘lishi sezilib 
turadi. Bu shoir dunyoqarashining yorqin jihatlarini 
ko‘rsatadi. Lekin real hayotdan ma’lumki, muallif ham
-
ma vaqt ham shu holatini saqlab qololmaydi. Demak, 
tasvirdagi xronotop ijodkor qalbidagi ko‘tarinkilik yuz 
bergan vaqt va makonni ifodalaydi, xolos. Banddagi 
sahar-shahar, yaraqlab-daraxtlar so‘zlarining o‘zaro 
qofiyasi, so‘zlar tarkibidagi r, n, k, s (sukunat, portlar, 
sahar, kun, nur, yonib, yaraqlab kabi so‘zlar) tovushla-
rining o‘zaro ohangdoshligi she’rdagi kechinma tabiati-
ni yanada jo‘shqinroq ifodalashga xizmat qilgan. Lekin 
she’r tugamagan, uning keyingi bandida asosiy e’tibor 
mo‘jizaga ishonuvchi odamlar tasviri bilan davom etadi:
Bir zumdayoq devorlar oshib,
Ko‘chalarga tarqab ketdilar.
Darchalarga yuzlarin bosib,
Bolalarday qarar kattalar.
She’riy parchaning birinchi ikki misrasida avvalgi 
banddagi bahorning tashrifi hodisasi harakatda ifoda
-
lanadi. Keyingi ikkinchi misrada esa xulosa keltirilgan 
Annotatsiya.
Maqolada adabiyot 
o‘qitish jarayonida she’riy asardagi xro
-
notop masalasiga e’tibor qilinsa, uning 
mavzu va g‘oyasi yorqinroq ochilishi 
haqida so‘z yuritiladi. Muallif o‘z mu
-
lohazalarini Shavkat Rahmon she’rlari 
tahlili misolida ochib beradi.