Angliya-sanoat inqilobining vatani

Angliya-sanoat inqilobining
vatani(XVIII asr).
Reja:

1. 
   Angliyaning qishloq xo'jaligi.
   
2. 
   Qishloq xo’jaligi rivojlanishining sabablari.
   
3. 
   Ilmiy tadqiqotlar va ixtirolarni amaliyotga joriy etilishi.
   
4. 
   Sanoat to'ntarilishining yo'nalishlari va oqibatlari.
   
5. 
   Klassik iqtisodiy maktab paydo bo'lishining tarixiy shart-sharoitlari va uning tavsifi.
   

16. 
    asrga kelib Angliya jahon yetakchisi hisoblangan Gollandi- yadan kapitalistik manufakturalarning o'sish sur'atlari, jahon savdosi va mustamlaka iqtisodiyoti bo'yicha o'zib ketdi. XVIII asr o'rtasiga kelib Angliya yetakchi kapitalistik mamlakatga aylandi.
    

Qishloq xo'jaligi. XVIII asrda Angliya asosan agrar mamlakat hisoblanardi. XVII asr o'rtalaridagi burjua inqilobidan so'ng may- da va o'rta dehqon xo'jaliklarini yirik yer mulkdorligi tomonidan siqib chiqarilishi XVIII asr o'rtalarida dehqonchilikni sinf sifatida ahamiyatini yo'qolib borishiga olib keldi. Jamoa va mayda deh­qonchilikni tugatilishi natijasida yer mulkini qayta taqsimlani- shi, yerga yirik egalik qilish va kapitalistik fermerlikni rivojlanishi amalga oshirildi.

• 
  pomestyelarni yiriklashtirilishi lenlordlarga qishloq xo'jalik texnikasidan keng foydalanish imkonini berdi.
  
• 
  agrotexnika takomillashtirildi
  
• 
  almashlab ekishga o'tish amalga oshirildi
  
• 
  yirik fermerlar yollanma ishchilarni jalb qilib, yetakchi tex- nikani ishlatib va yer egalariga kapitalistik rentani to'lab xo'jalik yurita boshlashdi.
  
• 
  qishloq xo'jaligi mahsulotlariga bo'lgan barqaror talab va ichki va tashqi bozorlarni muntazam kengayib borishi ishlab chiqarishni takomillashtirishga doimiy rag'bat bo'lib xizmat qila- di.
  

16. 
    asrda mayda yerlarni yirik yer egalari tomonidan tortib olinishi jarayoni yirik fermalar uchun ochiq dalalarni paydo bo'lishiga olib keldi. Yer uchastkalarini yiriklashuvi va mayda ija- rachilarni yiriklari tomonidan siqib chiqarilishi ijara to'lovlarini o'sishiga olib keldi. Uning hajmi ba'zida oddiy to'lovdan 4-10 barobar katta bo'lar edi. Mayda yerlarni yirik yer egalari tomoni­dan tortib olinishi jarayonini kengayib borishi ingliz parlamenti tomonidan qabul qilingan huquqiy aktlar sonidan ham ko'rinadi. XVIII asrning birinchi choragida - 15 akt, asr o'rtasida - 220 ta akt, asr oxirida 1,5ta akt. Jamoa va dehqon yerlarini lenlordlarning xususiy mulkiga aylanishi jarayoni 1800 yilda qonun qabul qilini- shi bilan yakunlandi.
    

Shunday qilib XVIII asrda Angliyaning qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi yuqori darajada rivojlanar edi. Uning tovarlilik darajasi oshdi. Yerda ishlamaydigan aholining oziq-ovqat mahsulotlari- ga, sanoatni esa xom ashyoga bo'lgan o'sib borayotgan ehtiyoji to'liqroq qondirila boshlandi. O'z navbatida yerlarni yiriklashtirish jarayoni ish kuchi zaxirasini vujudga keltirib uni sanoatda foyda- lanishga imkon yaratadi.
Sanoat to'ntarilishining shart-sharoitlari. XVII asr o'rtalaridagi burjua inqilobi natijasida:

• 
  kapitalistik rivojlanish oldida turgan to'siqlarni olib tash- landi.
  
• 
  yerga burjua mulkini o'rnatildi
  
• 
  milliy bozorni shakllanishini jadallashtirildi
  
• 
  mamlakatda monarxiya boshchiligida yer va moliyaviy aris- tokratiya ittifoqi shakllandi
  

Amalga oshirilayotgan proteksionizm siyosati olib kelinayot- gan xorijiy tovarlarga yuqori bojxona bojini o'rnatdi. Jahon bo- zorida boshqa tovarlar bilan raqobatlashish uchun Angliya fab- rika usulida va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni yo'lga qo'yishi zarur edi.
Angliya ilmiy tadqiqotlarga va ixtirolarni amaliyotga joriy etishga yetarli bo'lgan kapitalni jamlashga muvaffaq bo'ldi. Kerakli mablag'ning manbalari:

• 
  davlat qarzi;
  
• 
  soliq stavkasini oshirilishi;
  
• 
  ishlab chiqarish va savdoni kengaytirilishi.
  

Angliyaning XVIII asrdagi savdo urushlari yangi mustamlaka-
larni bosib olinishi bilan yakunlanar edi. XVIII asrda Angliya 120 ta mustamlaka bosib olish urushlarida qatnashdi.
Britaniya mustamlaka imperiyasini shakllanishi Yetti yillik urush (1756-1763) bilan yakunlandi. Unda g'alaba qozonib Ang­liya Fransiyani Hindistondan siqib chiqardi, Kanadani bosib oldi va qudratli mamlakatga aylandi.
Angliya burjuaziyasi mustamlakalarni talash evaziga katta mablag' to'pladi. Mustamlakalarga olib borilayotgan tovarlar mo- nopol yuqori narxlarda sotilar edi. Mustamlakalardan esa tovarlar suv tekin narxlarda olib kelinar edi.

Angliya yiliga 20 ming qora tanlilarni Amerikaga olib borib qul sifatida sotish evaziga juda katta foyda topar edi.
Sanoat to'ntarilishining yo'nalishlari va oqibatlari. Sanoat to'ntarilishi - bu qo'l mehnatiga asoslangan manufakturadan sanoat burjuaziyasi va sanoat proletariatini shakllanishi bilan birgalikda amalga oshadigan fabrika-zavod ishlab chiqarishiga o'tishdir.
Sanoat to'ntarilishining yo'nalishlari:

• 
  To'ntarilish birinchi bo'lib tekstil sanoatida boshlandi. Mato va gazlamalar yangi mashina va uskunlarda ishlab chiqarilib, ar- zon narxlarda bozorda sotila boshlandi va raqobatchilarni siqib chiqardi
  
• 
  Keyingi yo'nalish - metallurgiya sanoatini rivojlanishi bo'lib, oxir natijada u ko'mir qazib olishga kuchli ta'sir ko'rsatdi.
  
• 
  Ko'mir qazib olishni rivojlanishi transport kommunikatsiyasi taraqqiyotiga olib keldi.
  
• 
  Transportni rivojlanishi savdoni taraqqiy etishiga turtki bo'ldi.
  
• 
  Yakuniy bosqich bo'lib mashinasozlik tarmog'i namoyon bo'ldi. Bunda metallga ishlov beruvchi mashinalar ishlab chiqarila boshlandi.
  

Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo bo‘lishi (Angliyada) XVII asrga to‘g‘ri keladi. XVI asming o‘rtalarida boshlangan manufaktura davri XVII asrga kelib sanoatning ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi. Ayni paytda qishloq xo‘jaligida ham kapitalizm rivojlana boshladi. Buyuk Britaniya dunyoda iqtisodiyoti eng rivojlangan mamlakatga aylandi. XVIII asrga kelib bu yerda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari faqat savdoda emas, balki sanoat va qishloq xo‘jaligida ham g‘alaba qozondi. Bu jarayon mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga yo‘l ochib berdi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkoniyat, tadbirkorlar tashabbusiga erkinlik berishga harakat qilgan kapitalistik tuzumning afzalliklarini nazariy jihatdan asoslab beradigan iqtisodiy ta’limotlar endi taqozo etila boshladi.

Demak, bu davrga kelib iqtisodiy ta’limotlarni rivojlantirish uchun, ya’ni iqtisodiyotni obyektiv tahlil qilish uchun qulay sharoit yaratildi. Mana shu sharoitda yashab ijod qilgan U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, F.Kene va klassik siyosiy iqtisod maktabining boshqa vakillari iqtisodiyotni ilmiy nuqtayi nazardan tadqiq qildilar. Haqiqatan ham mazkur davr yangi klassik siyosiy iqtisod maktabining boshlanganini bildiradi. Uning klassik, deb atalishining asosiy sababi eng avvalo, uning ko‘plab nazariy va metodologik qoidalari chinakam ilmiy bo‘lib, ular zamonaviy iqtisodiy nazariya asosini tashkil etishidir. Aynan

klassik siyosiy iqtisod vakillari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan maqomiga ega bo‘Idi. Angliyada klassik siyosiy iqtisod maktabining dastlabki vakili U.Petti bo'lsa, Fransiyada - P.Buagilber, F.Kene, A.Tyurgo hisoblanadi. Keyinchalik, bu maktab ta’limoti A.Smit,

4. 
   Rikardo J.B. Sey, T.Maltus tomonidan rivojlantirildi va J.S. Mill,
   

K.Marks tomonidan yakunlandi. Ularni biz keyingi mavzularda ko‘rib chiqamiz.
Iqtisodiyotning klassik davri yuz yildan ziyodroq vaqt mobaynida ilgari surilgan iqtisodiy g‘oyalami qamrab oladi, bu asosan Britaniyalik yirik hissadorlar va uning faoliyat yo‘nalishiga to‘g‘ri kelgan. Klassik maktabning uch yirik traktatlari: Adam Smit tomonidan yozilgan “Xalqlar boyligining tabiati” asari, David Rikardo muallifligidagi “Soliq va siyosiy iqtisodiyotning asosiy qonun-qoidalari” asari hamda “Siyosiy qonun-qoidalar (prinsiplari)” nomli asarlaridir. Shuningdek, Rikar- doning kitobi chop etilgandan so‘ng qisqa fursatlarda bir qator neoklassik nazariyaning kichik ko‘rinishIari paydo bo‘!di. Jon Styuart Mil klassik davming oxirini izohlashga urindi, biroq u klassik qoidalarning ba’zilarini yoqlamagan. (Smit, Rikardo va J.S.Millar tomonidan 1776-yildan 19-asming so‘ngiga qadar iqtisodiy nazariyalar boshqarib turilgan Smit 1776-yildan deyarli 1820-yilgacha, Rikardo 1820-yildan deyarli 1850-yillargacha, J.S.Mil esa 1850-yillardan 1890- yillarga qadar).
Ikki yangi iqtisodchi olimlar T.Maltus va K.Marksning ba’zi jihatlari klassik yo‘nalishda bo‘lsada, ular klassik iqtisodiy maktab tarafdorlari emas, balki tanqidchilar sifatida ko‘zga ko‘rinadi. Tomas Maltusning “Nufus nazariyasi” klassik nazariya bilan bog‘liq, biroq Maltus nazariyalarida mulkdorlar sinfining o‘rni va mohiyati hamda uning makroiqtisodiy aspektlari tahlilida ortodoksal klassik an’analar ta’limoti ilgari suriladi. Maltusning “Nufus nazariyasi” klassik iqtisod vakillari bahs-munozaralariga asos bo‘ldi, biroq Maltus va Rikardo o‘rtasidagi mehnat resurslarini avtomatik tarzda to‘la bandlikka erishishi to‘g‘risidagi bahsli munozarani alohida tahlil qilib chiqamiz. Karl Marks klassik iqtsodiyotdan ba’zi elementlami chiqarib tashladi, turli xil

istiqbolli va birqancha yangi tahliliy tushunchalar kiritdi va klassik nazariyaga mutlaqo teskari xulosalar taqdim etdi.
Biz iqtisodiy tizim elementlarining o‘zaro bog‘iiqligini tushuna boshlash holatlarini keyinchalik merkantilistlar va hattoki, fiziokratlar yozishmalarida kuzatdik.
Sxalastiklar", fiziokratlar va merkantilistlaming iqtisodiy g'oyalari klassik iqtisodchilar tomonidan ko'proq yoki kamroq birlashtirilgan tizimlarga ajratilgan. Ulaming merkantilist g'oyalaridan eng asosiy farqi iqtisodiy kuchlarning tabiiy ishlashidan oqib keluvchi natijalarga ulaming ijobiy munosabatlaridir. Ko‘pchiIik (asosiy) uyg‘un iqtisodiy tizimning klassik ko‘rinishi merkantilist va skalasfiklar e’tiqodidan keskin farq qiladi; ularning e’tiqodiga ko‘ra ixtiloflar intervensiya (davlatning ichki ishlariga aralashuvi) yoki cheklovlar bilan xarakterlanadi.
Bozorlar boshqaruviga sangvinik (optimistik) qarash uning turli aspektlari va tarmoqlanishlari mumtoz g‘oyalaming asosiy o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir.
Bozorlarning bir-biriga bog‘liq tanqisligi sabab kelib chiqadigan ixtiloflarni mos ravishda yechimini topa oladigan qarash(nazariya) ilk bor Fransiyalik fiziokratlar tomonidan olg‘a surilgan. Fiziokratlar fikriga ko‘ra davlat hokimiyati hukumat nazoratisiz ish olib borishga ruxsat berish siyosati — iqtisodiyotga aralashmaslik haqida umumiy qonunlar qabul qilishi kerak edi. Sxolastlar bu holat cherkov uchun iqtisodiy faoliyatni va madaniyatni boshqarishda, tartibga solishda qo‘l keladi, deb hisoblashsa, merkantilistlar hukumat aralashuvi muhimligini yoqlaydi, klassiklar esa fiziokratlar singari erkin, (har qanday) boshqaruvlarsiz bozorlami, maksimum alohidalashga ozodlik tarafdori edilar.UIar ozodlik biznesga juda yaxshi ta’sir ko‘rsatishiga ishonardi. Erkinlik, ayniqsa iqtisodiy erkinlik sharoitida, iqtisodiyot ko‘p funksiyalami bajara olishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Jismoniy aralashuvlaridan xoli bo‘lishi kerak. Klassiklar esa siyosiy va iqtisodiy ozodlik ajralmas va bir-birini to’ldirib turadi, deb ta’kidlashgan. Garchi klassiklar o‘zlarining ilk qarashlarida iqtisodiy jarayonlarni uyg‘un holda ishlashini targ‘ib qilsalarda, ular jamiyatdagi yer-mulk egalari va iqtisodiy o‘sish va o‘zgarishdan foyda oluvchi va shuni yoqlovchilar o‘rtasidagi ixtiloflardan juda yaxshi xabardor edilar. Kapitalizmning yakuniy tendensiyalari Smit va Rikardo tomonidan ko‘rib chiqilgan bo‘lib, ular shu qadar mos bo‘lmagan natijaga olib keldiki, bundan iqtisodiyot samarasiz ilm, deb atalishiga olib keldi. Maltus aholi nazariyasi masalasini ko‘tarib, iqtisoddagi o‘zaro tenglik tabiati muammosini ham o‘rtaga tashladi.
1776-1870-yillar oralig‘idagi davr mobaynida klassik g‘oyalar taraqqiy etdi. Bir tarafdan, ko‘pchilik tomonidan me’yoriy, deb qabul qilingan iqtisodiy g'oyalar, iqtisodiy tizimni hamjihatlik bilan boshqarishning asosiy sharti sifatida qabul qilish davom etsada, iqtisodiy muammolarga bozor javob berishdan ko‘ra davlat javobgar bo‘lishini yoqlash g‘oyasi o‘sib borishi tufayli uning munosabati sekin zaiflashib bordi. Boshqa tomondan, turli ta’limotlarga amal qiluvchi klassiklar iqtisodiyot tomonidan qabul qilingan hamjihatlik g‘oyalarini rad etishgan va tizimning tashkiliy strukturalarida yirik o‘zgarishlar talab qiladigan fundamental yechimlar topishdi.
Keyns ta’limotining asosiy manbasi mana shu kengroq faktorlar, iqtisodiy faoliyat bosqichini belgilovchi kuchlarda edi. Ular iqtisodiyot ishchi kuchi yetarli joydan ko‘ra unga ehtiyojmand nuqtalarda, joylarda boshqaruvni kuchaytiradi, deb hisoblashadi. Iqtisodiyot o‘zining resurslarini toMiq utilizatsiya qilishni boshqarishga qodir, deb taxmin qiluvchu klassik iqtisodchilar bu muammoga qiziqishmagan. Zamonaviy makroiqtisodiyot mana shu muammo va taxminlarni qayta ko‘rib chiqa boshlaganidan beri va Keyns makroiqtisodiyotdan voz kechganidan boshlab zamonaviy makroiqtisodchilami ba’zida “yangi klassik iqtisodchilar” deb atashdi.
Klassik iqtisodchilarning iqtisodiyotning rivojlanishiga oid g‘oyalari ulami resurslar boshqaruvchisi sifatida narx tizimi va bozorlar haqidagi izlanishlarga olib keldi. Klassiklar bozorlar va narxlaming bir- biriga bogMiqliga va kelib chiqishini iqtisodiy o‘sish sur’atiga ta’sirini tushunish maqsadida o‘raganishdi, tadqiq qilishdi. Ular daromad taqsimlanishining o‘zgarishidagi kuchlar va bir-biriga bogMiq bo‘lgan narxlaming o‘zgarish sabablari bilan qiziqishdi.


Uilyam Petti (1623-1687)
Ular biz hozirda “makroiqitsodiyot deb ataydigan manba bilan bir qatorda merkantilistlar an’anasini ham davom ettirishdi. Merkantilistlar nazariy strukturasi zaif boMishiga qaramay, ular iqtisod boshqaruvini tushunishga qobiliyatlari borligiga ishonishgan. Bu ilmni egallagach, ular iqtisodiyot majburiyatlarini sinchiklab o'rganganlarida aniqlangan har qanday nuqson va kamchiliklami bartaraf etuvchi vositaga tashkiliy tuzilmani o‘zgartirish yoki hokimiyatga aralashish uchun ruxsat berish orqali erishiladi, deb hisoblashgan. Merkantailistlar o‘zlarini shifokor va bemorlarga qiyoslashni yoqtirishadi: ularda noto‘g‘ri yuritilgan iqtisod uchun dori- darmon mavjud, bu odatda hukumat aralashuviga olib keladi: Merkantilistlar nazariyasi siyosatchidan bozor uchun chiqargan qarorini o'zgartirishini so‘ragan Adam Smit nazariyalaridan keskin farq qiladi. Adam Smit iqtisodiy o'sish sur’atini ko‘rsatib berdi, David Rikardo esa kapitalizm ostidagi daromad taqsimotida eng so‘nggi o'zgarishlarga qiziqib qoldi. Marksning iqtisodiy tahlili tarixiy o‘zgarishlar sabab bo‘lgan kengroq qiziqishlar va kuchlar haqida, biroq ba’zi dinamik muammolar klassiklar bilan bir qatorda Marksni ham o‘ziga jalb qildi: ish vaqtidan tashqarida bajariladigan ishga toManadigan haq, daromad taqsimoti qanday bo‘ladi, ish vaqtidan tashqari vaqtda foyda miqdori qanday, omma sharoitini yaxshilash bosqichining kelgusi ko‘rinishi qanday va bo’lgan.