Andijon qishloq xo’jalik instituti

 

 

 

 

 

 

 

 

Institut    uslubiy  kengashi  tomonidan  ________________  dagi  (bayonnoma  №___  ) 

yig’ilishda ko’rib chiqilgan va tasdiqlangan. 

 

 

 

        

  

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

3 

 

  

 

1-ma’ruza 

 

 ORGANIK KIMYO.  TO’YINGAN VA TO’YINMAGAN 

UGLEVODORODLAR.  

Reja

 

1.Organik kimyo fani va ahamiyati 

2.To’yingan uglevodorodlar,izomeriyasi, olinishi, xossalari 

3.Etilen qatori uglevodorodlar,izomeriyasi, olinishi, xossalari 

4.Atsetilen qatori uglevodorodlar,izomeriyasi, olinishi, xossalari ,ahamiyati 

 

 

 

1.Organik kimyo fani va ahamiyati 

Organik kimyo fani uglevodorodlar va ularni xosilalari o’rgatuvchi fandir shuning uchun 

organik moddalarni tashkil kiluvchi uglerod xosilalari kimyosi deb ataladi. 

Organik kimyo fanini o’rganish  kelajak agronom, o’simliklarni ximoya qilish va qishloq 

xo’jalik  maxsulotlarini  saqlash  va  biokimyo,  agrokimyo,  o’simliklarni  ximoya  qilish. 

Mikrobiogiya  fanlarini  o’rganishga  asos  bo’lib  xizmat  qiladi.  Bundan  tashqari  organik 

moddalarni qaysi darajada foydali yoki zararli tomonlari bilan tanishadilar. 

 

Organik  moddalar  kishilarga  qadimdan  ma’lum  bo’lib  ular  o’simliklarda  moy, 

shakar,bo’yoqlar olishni yoglarni ishqorlar bilan qaynatib sovun olganlar, mevalarni bijgitishdan 

sirka, spirt olishni bilganlar va ulardan foydalanganlar. 

 

Xindistonda,  yepinitla  bo’yoq  moddalarni  olish  va  bo’yashni  bilganlar.  Lekin  organik 

moddalar  aralashma  xolida  ishlatilib  kelingan.  IX  asrda  arab  alximiklari  sirkadan  sirka  kislota, 

musallasdan  sof  etil  spirtni  olishga  muyassar  bo’ldilar.  Ammo  organik  moddalarni  sof  xolda 

olish  va  o’rganish    XVIII  organik  va    XIX  asrning  boshlarida  kuchaydi.  Shu  davrga  kelib 

o’simliklardan  organik  kislotalar  (oksalat,  limon,  olma,  sut)  ajratib  olishga  muyassar  bo’ldilar, 

yoglarni  asosini  glitsirin  tashkil  qilishini    aniqladilar.  Xayvonlar  siydigi  gippur  kislotasi, 

odamlarnikida  esa  mochevina  va  mocha  kislotalari  borligi  aniqlandi  va  x.k.  Shunday  qilib 

birinchi  marta  shved  olimi  Gertsidlius  1827  y    organik  birikmalar  va  organik  kimyo  ta’rifini 

fanga kiritdi. 

 

Bertsillius  fikricha  organik    moddalar  organizmda  faqat  «iloxiy  kuch»  tomonidan  xosil 

qilinadi, tashqaridan xosil bo’lmaydi degan xulosaga keladi.. Ammo 1828 yili nemis kimyogari 

Bertsillius  shogirdi  Veler.F.  anorganik  modda  ammoniy  tsianatdan    xayvon  organizmda  xosil 

bo’ladigan mochevinani sintez qiladi. 1845 yili ko’mir, oltingugurt, xlor va suv aralashmasidan 

kolbe sirka kislota sintez qiladi. 1854 yili Bertlo yog  sinfiga kiruvchi modda sintez qiladi. 1862 

yili  Butlerov  shakarga  o’xshagan  moddani  oxakli  suv  va  farmalindan  sintez  qiladi  va  x.k. 

Yuqoridaga barcha ixtirolar vitolistlar ta’limotiga zarba beradi. 

 

Shunday  qilib  XIX  asr  boshlarida  yuzlab  yangi  moddalar  sintez  qilish  davri  bo’ldi. 

Endilikda  bularni  tartibga  solish  va  kimyoviy  qonuniyatlarga  asoslangan  nazariyalar  paydo 

bo’ldi.  

Ulardan tiplar, radikallar va nihoyat Butlerovning tuzilish nazariyasi. 

Yuqoridagi organik kimyo fanidagi yozilgan va o’zini to’plagan tajribalariga asoslanib 1961 

yili A.M.Butlerov o’zining tuzilish nazariyasini yaratdi. 

1.Organik modda molekulalaridagi atomlar tartibsiz emas, balki ma’lum izchillikda tartibda 

joylashgan bo’ladi. 

2.Moddalarning fizik va kimyoviy xossalar ularni tarkibi va tuzilishiga boglik. 

3.Molekula  massasi  va  tarkibi  bir  xil  ammo  xossalari  xar  xil  bulgan  moddalarda  izomeriya 

xodisasi mavjud. 

4.Organik moddalarda uglerod atomi xar doim turt variantli bo’ladi. 

5.Organik moddalarni tuzilishiga karab, ularni kimyoviy xossalarini oldindan bilish mumkin. 

---

4 

 

6.Xar bir modda yagona bir formaga ega bo’ladi. 

7.Molekulalarni  tashkil  kiluvchi  atomlar  bilan  ma’lum  izchillik  bilan  boglanib  doimo  bir 

biriga ta’sir kilib turadi. 

Bu nazariya xozirgi kungacha o’z mavqeini yo’qotgani yo’q.