Aндижoн машинасозлик институти

Asosiy uzatmani loyihalash

Asosiy uzatmani loyihalash uchun shu asosiy uzatma o’rnatilishi mo’ljallanayotgan avtomobil turi, avtomobilning texnik xarakteristikasi (avtomobilning massasi, tezligi, dvigatelning maksimal burovchi momenti va b.), avtomobilning ekspluatatsiya sharoiti kabi ma’lumotlar ma’lum bo’lishi kerak. Shu ma’lumotlar asosida loyiha uchun texnik topshiriq ishlab chiqiladi. Texnik topshiri tarkibida asosiy parametrlar 5.1-jadvalga kiritiladi.
5.1-jadval

№	Parametrlar	O’lcov birligi
1	Avtomobilning turi
2	Avtomobilning to’la massasi

3	To’la massaning o’qlarga taqsimlanishi
4	Avtomobilning maksimal tezligi
5	Dvigatelning maksimal burovchi momenti
6	Dvigatelning maksimal aylanishlar soni
7	Yetakchi g’ildirak radiusi
8	Yo’lning ilashish koeffitsienti
9	Asosiy uzatmaning resursi
10	Yetakchi ko’prikka to’g’ri keladigan avtomobil massasi

Asosiy uzatmani loyiha hisobida ba’zi parametrlarni ma’lumotlar bazasidan yoki prototip avtomobildan olishga to’g’ri keladi. Asosiy uzatmaning loyiha hisobi uchun tanlab olinadigan asosiy parametrlar 5.2-jadvalga kiritiladi.

5.2-jadval

№	Parametrlar	O’lcov birligi
1	Asosiy uzatmaning turi
2	Shesternya va tishli g’ildirak turi
3	Podshipniklar turi va soni
4	Asosiy uzatma asosiy detallarining materiallari (val, shesternya va tishli gildirak)

Asosiy uzatmaning loyiha hisobi uchun zarur bo’lgan barcha parametrlar ma’lum bo’lgach, asosiy uzatmadagi yuklanishlar va ular asosida asosiy uzatma asosiy detallarining kuchlanishlari (5.3-jadval) aniqlanadi hamda ruxsat etilgan kuchlanishlar bilan solishtiriladi.

• 
  Agar aniqlangan kuchlanishlar me’yorida bo’lsa, asosiy uzatmaning prinsipial sxemasi masshtabda chiziladi va xulosa qilinadi.
  
• 
  Agar aniqlangan kuchlanishlar me’yoridn yuqori bo’lsa, ularning miqdoriga moslab detallarning o’lchamlari va materiallari qayta tanlanadi, asosiy uzatmaning prinsipial sxemasi masshtabda chiziladi va xulosa
  

qilinadi.

5.3-jadval

№	Parametrlar	O’lcov birligi
1	Asosiy uzatmaning uzatishlar soni
2	Shesternya va tishli g’ildiraklar o’lchamlari
3	Asosiy uzatmadagi yuklanishlar
4	Asosiy uzatma asosiy detallarning kuchlanishi (val, shesternya va tishli g’ildirak
5	Podshipniklar resursi

2. Asosiy uzatmaning uzatishlar sonini aniqlash

5.1-rasm. Yakka asosiy uzatmaning sxemalari.

Chervyakli uzatma. Bu uzatmalarda chervyak yuqorida yoki pastda joylashishi mumkin. Agar chervyak yuqorida joylashgan bo’lsa o’q o’qli avtomobillarda burovchi momentni o’qlarga yetkazish oson va kardanli uzatmaning ishlashi uchun yaxshi sharoit yaratiladi (chunki kardan vallari orasidagi burchak kichik bo’ladi). Agar chervyak pastda joylashgan bo’lsa avtomobilning og’irlik
markazi nisbatan pastga joylashadi, lekin kardan uzatmaning ishlash sharoiti og’irlashadi.
Chervyakli uzatmaning uzatishlar soni quyidagicha aniqlanadi:


𝑈 = ^𝑍2 = ^𝐷𝑤 ;

2𝜋
𝑍₁
𝑑_𝑤 ∙ 𝑡𝑔𝛽

bu yerda: 𝑍₁ – chervyakning g’ildirak ilashishda bo’lgan tishlar soni;
𝑍₁ – g’ildirak tishlar soni;
𝐷_𝑤 – g’ildirakning boshlang’ich diametri;
𝑑_𝑤 – chervyakning boshlang’ich diametri; β – chervyak vintining burchagi.
Chervyakli uzatmaning avzalliklari: o’lchamlari kichik, shovqinsiz ishlaydi, dinamik yuklanishlar minimal. Chervyakli uzatmaning kamchiliklari: FIK nisbatan kichik, ya’ni 0,9-0,92 (eng katta FIK p = 45⁰ da bo’ladi, lekin unda uning o’lchamlari katta bo’lib ketadi, shuning uchun (β = 25-30⁰), narxi baland.
Silindrsimon uzatma. Oldingi g’ildiraklari yetakchi avtomobillarda agar dvigatel ko’ndalang joylashgan bo’lsa, silindrsimon uzatma ishlatiladi va bu uzatmalar qutisi, ilashish muftasi bilan bitta blokda joylashtiriladi. Silindrsimon uzatmaning tishlari to’g’ri tishli (Ford Fiesta), qiya tishli (VAZ, Fiat) yoki shevron tishli (Xonda) bo’lishi mumkin. Silindrsimon uzatmaning uzatishlar soni 3,5-4,2 FIK esa 0,98 ga teng.
Konussimon uzatma. Bu uzatmalarda asosan spiral yoki aylana tishli shesternya va g’ildiraklar ishlatiladi. Konussimon uzatmalarning uzatishlar soni quyidagicha aniqlanadi:

𝑍
𝑈_2𝜋 = ^𝑍2;
1
_𝑍2 ₌ 𝐷_𝑤∙cos 𝛽_{2; 𝑍}1 ₌ 𝑑_𝑤∙cos 𝛽_1;

𝑚_𝑛
bu yerda: 𝑍₂ – g’ildirak tishlari soni;
𝑍₁ – shesternya tishlari soni;
𝑚_𝑛 – normal modul;
𝐷_𝑤 – g’ildirakning boshlang’ich diametri;
𝑚_𝑛

𝑑_𝑤 – shesternyaning boshlang’ich diametri; β₂ – g’ildirak tishining qiyalik burchagi;
β₁ – shesternya tishining qiyalik burchagi.
Shesternya va g’ildirak tishlarining normal moduli va qiyalik burchaklari teng bo’lgani uchun:
𝑈_2𝜋 = ^𝑍2 = ^𝐷𝑤;
𝑍₁ 𝑑_𝑤
Gipoidli asosiy uzatma. Bu uzatmalarda yetaklovchi shesternya va yetaklanuvchi g’ildirakning o’qlari bitta gorizontal tekislikda yotmaydi, ya’ni shesternya yoki yuqorida yoki pastda joylashgan bo’ladi. Bu uzatma avval faqat yengil avtomobillarda qo’llanilgan, keyinchalik uning afzalliklari aniqlangandan so’ng, boshqa avtomobillarda ham o’rnatila boshlangan.
Gipoidli asosiy uzatmaning uzatishlar soni:


_{𝑈 =} 𝑍_{2 =} 𝐷_𝑤 ∙ cos 𝛽_{2 ;}

2𝜋
𝑍₁
𝑑_𝑤 ∙ cos 𝛽₁

uchun
Shesternyaning spiral burchagi g’ildirakning spiral burchagidan katta bo’lgani
cos 𝛽₂ > cos 𝛽₁
^{cos 𝛽2} = 𝑘; 𝑘 = 1,2 … 1,5 cos 𝛽₁
Ko’pincha 𝛽₁ = 45 … 50⁰, 𝛽₂ = 20 … 30⁰.
Gipoidli asosiy uzatmaning uzatishlar sonini g’ildirak va shesternyadagi

momentlarning nisbati orqali ham aniqlash mumkin.


_{𝑈 =} 𝑀_{2 =} 𝑃₂ ∙ 𝐷_{𝑤 ;}

2𝜋
𝑀₁
𝑃₁ ∙ 𝑑_𝑤

bu yerda: P₁ va P₂ – shesternya va g’ildirakdagi aylanma kuchlar
𝑃₁ = 𝑃_𝑛 ∙ cos 𝛽₁ va 𝑃₂ = 𝑃_𝑛 ∙ cos 𝛽₂ bo’lgani uchun:


_{𝑈 =} 𝑃_𝑛 ∙ cos 𝛽₂ ∙ 𝐷_{𝑤 =} 𝐷_{𝑤 ∙ 𝑘.}

2𝜋
𝑃_𝑛 ∙ cos 𝛽₁ ∙ 𝑑_𝑤
𝑑_𝑤

Gipoidli uzatmaning va konussimon asosiy uzatmalarda uzatishlar soni – yengil avtomobil uchun: 𝑈_2𝜋 = 3,5 … 4,5;

yuk avtomobillari va avtobuslar uchun: 𝑈_2𝜋 = 5 … 7 ga teng.
Gipoidli uzatmaning afzalligi konussimon uzatmaga nisbatan mustahkamligi yuqori va shovqinsiz ishlashi hisoblanadi. Mustahkamligi yuqori ekanligining sababi gipoidli uzatmalarda yetaklovchi shesternya o’rtacha diametri katta bo’lib, g’ildiraklar diametri va uzatishlar soni bir xil bo’lgan gipoidli va konussimon uzatmalarda yetaklovchi shesternya diametri k_r marta katta hisoblanadi, ya’ni:

𝑤
_{𝑑 =} 𝐷_𝑤∙𝑘_𝑟.
^𝑈2𝜋
Shesternyaning o’rtacha diametri katta bo’lsa, tishning mustahkamligi oshadi, chunki uning qalinligi 10-15% ga oshadi. Tishning spiral burchagi katta bo’lsa, shuncha marta ilashishda bo’lgan tishlar soni oshadi. Gipoidli uzatmalarda bir vaqtda ilashishda bo’lgan tishlar soni konussimon uzatmadagi tishlar sonidan taxminan 1,5 marta ko’p. Gipoidli uzatmalarning FIK 0,96-0,97 atrofida, chunki ilashishdagi tishlar orasidagi nafaqat ko’ndalang, balki bo’ylama sirpanish bo’ladi. Shuning uchun tishlar orasidagi ishonchli moy plyonkasini hosil qilish uchun maxsus tarkibli gipoid moylar ishlatiladi.
Men ushbu bitiruv malakaviy ishimda Nexia SONCH avtomobili bosh uzatmasini ya’ni asosiy uzatmasining stendini tayyorladim. Nexia SONCH asosiy uzatmasi silindrik uzatmadir. Bunday uzatmalarda uzatmalar qutisi va ilashish muftasi bilan birgalikda umumiy hisoblangan karterda joylashtiriladi. Uzatmaning yetakchi tishli g’ildiragi uzatmalar qutisi yetaklanuvchi valining orqa uchiga mahkamlanadi yoki u bilan birgalikda yaxlit ishlanadi. Shovqinsiz ishlashini ta’minlash maqsadida ko’pincha g’ildiraklar qiya tishli bo’ladi va uning uzatishlar soni 3,5…4,2 oralig’ida tanlanadi. Silindrik asosiy uzatmalarning FIK 0,98 dan kam emas.
Silindrik asosiy uzatmalar dvigateli ko’ndalang joylashgan old yuritmali yengil avtomobillarda qo’llaniladi. Uzatmalar soni 3,94 bo’lgan bir juft qiya tishli g’ildiraklardan tashkil topgan asosiy uzatma, uzatmalar qutisi va ilashish muftasi bilan birgalikda umumiy karterda joylashtirilgan. Uzatmaning tishli kichik g’ildiragi uzatmalar qutisi yetaklanuvchi vali bilan birgalikda yaxlit ishlanib, karterda bir
tomonda silindrik rolikli va ikkinchi tomonda sharikli podshipniklarda o’rnatilgan. Uzatmaning tishli katta g’ildiragi differensial qutisi, konussimon rolikli podshipniklarda bir tomoni bilan ilashish muftasi karteriga, ikkinchi tomoni bilan esa uzatmalar qutisi karteriga o’rnatilgan. Bu podshipniklar qiya tishli g’ildiraklar ilashishidan vujudga keladigan o’q bo’ylab yo’nalgan kuchni o’ziga qabul qiladi.
Nexia avtomobilining asosiy uzatmasi tuzilishi quyidagi rasmda keltirilgan.

5.2-rasm. Nexia avtomobilining oldingi g’ildiraklar yuritmasi.

1. 
   – tashqi sharnir korpusi; 2 – sharnir zo’ldiri; 3 – zo’ldirlar seperatori; 4 – mushtcha; 5 – himoyalovchi g’ilof; 6 – val; 7, 11 – differensial podshipniklarini rostlovchi gayka; 8 – satellite; 9 – yarim o’q (val) shesternyasi; 10 – differensial qutisining podshipnigi; 12 – ichki universal sharnir korpusi; 13 – sharnir zo’ldiri; 14 – siqqich (xomut); 15 – spidometr yuritmasining yetakchi shesternyasi; 16 – qopqoq; 17 – satellitlar o’qi.
   

8.