Yarimo‘qlarvazifasivaturlari. Yarim o‘qlar differensialdan burovchi momentni yetakchi g‘ildiraklarga uzatadi. Avtomobillarda qo‘llaniladigan yarim o‘qlarining asosiy turlari quyida keltirilgan. Yarim o‘qlarning tashki uchlari g‘ildirak gupchagiga flanes, shponka yoki shlis yordamida ulanadi. Ichki uchi esa ko‘pchilik avtomobillarda yarim o‘q shesternyasi bilan shlis yordamida biriktiriladi. Avtomobil harakatlanganda yarim o‘qlarga burovchi momentdan tashqari eguvchi momentlar ham ta’sir etadi. Eguvchi momentlar avtomobilning yetakchi gildiraklariga ta’sir etadigan kuyidagi kuchlardan vujudga keladi radial kuch (avtomobilning og‘irligidan tashkil topgan reaksiya kuchi), tortuvchi kuch–R;
yondan ta’sir kiluvchi kuch-(avtomobil burilishida xosil bo‘ladigan kuch).
Yarim o‘qlarni, ularni orqa ko‘prikda o‘rnatilish usuliga karab, eguvchi momentlardan to‘la yoki qisman yuksizlantirish mumkin. Avtomobillarda ishlatiladigani uch xil, ya’ni eguvchi momentlardan yarim yuksizlantirilgan, qismga yuksizlantirilgan va to’la yuksizlantirilgan bo’ladi.
TEXNOLOGIK QISM
Ichki yonuv dvigatelining burovchi momentini yetarli darajada oshirish vazifasini faqat uzatmalar qutisi bajarsa, uning o’lchamlari va massasi oshib ketadi. Uzatmalar qutisini ixcham qilish uchun uning vazifasining bir qismini boshqa agregatga yuklash zarurati paydo bo’ladi. Bu vazifani asosiy uzatma bajaradi.
Asosiy uzatma burovchi momentli muntazam oshirib berish va ba’zi avtomobillarda uning yo’nalishini 900 ga o’zgartirib berish uchun xizmat qiladi. Asosiy uzatmaning uzatishlar soni avtomobilning optimal tortish-tezlik va yonilg’i tejamkorlik xususiyatini ta’minlab berishi kerak.
Asosiy uzatma o’z vazifasini samarali va ishonchli bajarish uchun unga quyidagi talablar qo’yiladi:
Asosiy uzatma va yo’l orasidagi masofa iloji boricha katta bo’lishi uchun asosiy uzatmaning o’lchamlari kichik bo’lishi kerak.
Shovqinsiz ishlashi kerak.
Umumiy talablar.
Asosiy uzatma konstruksiyasi bo’yicha tasniflanadi:
Yakka (chervyakli, silindrsimon, konussimon, gipoid);
Qo’shaloq (markazda joylashgan, ajratilgan).
Chervyakli asosiy uzatmalar hozirgi vaqtda kam qo’llaniladi. Ular ba’zi ko’p o’qli avtomobillarda ishlatilgan. Polni pasaytirish imkonini kamligi, avtobuslarda chervyakli uzatmani qo’llanilishini chekladi. Chervyakli asosiy uzatma GAZ-3A va ZIS-6 avtomobillarida qo’llanilgan. Silindrik asosiy uzatmalar dvigateli ko’ndalang joylashgan oldi yetakchi bo’lgan avtomobillarda keng qo’llaniladi.
To’g’ri tishli konussimon asosiy uzatmalar zamonaviy avtomobillarga o’rnatilmaydi. Ular 30-yillardagi Yaroslav zavodida chiqarilgan avtomobillarga o’rnatilgan. To’g’ri tishli konussimon asosiy uzatmani o’rniga ishlatilayotgan spiral (aylanali) tishli asosiy uzatmalar hozirgi vaqtda asosan (KAZ-4540) yuk avtomobillarida va (ZIL-431410, KamAZ, MAZ, KrAZ, Ural avtomobillarining hamma modellarida) qo’shaloq asosiy uzatmasida konussimon juftligida ishlatiladi.
Sovet davrida ishlab chiqarilgan ZAZ-968, LuAZ, UAZ rusumli yengil avtomobillarda konussimon asosiy uzatmalar tayyorlashni qimmat bo’lgani uchun juda kam ishlatiladi.
Gipoidli asosiy uzatmalar hozirgi keng foydalanilmoqda. Ayni vaqtda bu turdagi asosiy uzatmalar klassik komponovka yengil avtomobillarga yuk avtomobillariga o’rnatilmoqda.
Markaziy qo’shaloq asosiy uzatmada bitta karterda konussimon yoki gipoid juftlik bilan silindrsimon shesternyalar juftligi joylashgan bo’ladi. Bu turdagi asosiy uzatmalarni o’rta va katta yuk ko’taruvchanlikka ega bo’lgan yuk avtomobillarda va avtobuslarda ishlatiladi. Uch o’qli avtomobillarning oraliq ko’prigidan o’tuvchi yetakchi val orqa ko’prikdagi asosiy uzatmaga harakat uzatiladi (KamAZ, Ural avtomobillari).
Ikki qismga ajratilgan qo’shaloq asosiy uzatma markaziy reduktor va g’ildirakli uzatmadan (ba’zida bortli) tashkil topgan bo’lib, katta yuk ko’taruvchanlikka ega bo’lgan avtomobillarda va o’tag’onligi yuqori bo’lgan avtomobillarda qo’llaniladi.
