Andijon mashinasozlik instituti ―gumanitar fanlar‖ kafedrasi ―O‘zbekiston tarixi‖ fanidan

To‘rtinchi rejada, XV asr boshidan ichki nizolar, o‘zaro kurashlar mamlakat ichki hayotiga salbiy ta‘sir o‘tkazgan bo‘lsa-da, lekin temuriy hukmdorlardan Shohruh (1405-1447), Mirzo Ulug‘bek (1409- 1449), Sulton Xusayn (Boyqaro) (1469-1506), qisman Sulton Abu Said (1451-1469) davrilarida ichki osoyishtalik, ma‘rifat va madaniyatga e‘tibor tufayli ilmu-fan va madaniyat yuksalib, Movarounnahr va Xuroson yana Sharqning ma‘rifat va madaniyat markazi nomini qaytarib oladi. Bu vaqtda nafaqat poytaxt Hirot va Samarqand, balki Movarounnahr va Xurosondagi boshqa shaharlarda ham olimu-fuzalo, shoiru- me‘morlar, bastakoru-naqqoshlar guruhlari to‘plana boshlaydi. Buxoro, Xorazm, Balx, Mashhad, SHeroz ham o‘ziga xos madaniy markazlar rolini o‘ynay boshlaydi. Tarixda ma‘rifatparvar va oqilligi bilan nom chiqargan Shohruh (1405-1447) davrida asriy ilm-fan, madaniyat, an‘analari qayta jonlana boshlagan edi. Shahar qayta qurila boshlandi. Hirotdagi eng gavjum joylardan biri SHohruhning o‘g‘li Boysunqur tashkil etgan kitobxona nomini olgan joy bo‘lib qoldi. Bu yerda o‘z davrining eng sara kitoblari qayta ko‘chirilar, sotib olinar va sotilar edi. Bu paytda hukmdor va amaldorlarning homiyligi natijasida tasviriy san‘at, amaliy san‘at, hattotlik san‘ati ayniqsa o‘z rivojini maromiga yetkazdi. Mirak naqqosh boshchiligidagi sharq miniatyura san‘ati ham o‘z faoliyatini shu yerdan boshlagan edi.

Hirotlik va xurosonlik ko‘plab badavlat zodagonlar, savdogarlar ham ilm-fan, madaniyatga homiylik qila boshlaydilar. Masalan, SHohruh davrida yashagan taniqli zodagon Hoji Arslon tarxon o‘zining ma‘rifatparvarligi bilan nom chiqargan edi. Lekin, har holda hukmdorlar ichida ilm-fan, ma‘rifat va madaniyatga yetarli homiylik qilgan shaxs-bu o‘zi ham buyuk olim bo‘lgan Mirzo Ulug‘bek hisoblanadi.

Mirzo Ulug‘bek uning zamondoshlari, muarrixlarning xabar berishlaricha sharq mutafakkirlari, ular orqali yunon mumtoz ilmiy asarlaridan xabardor bo‘lgan. Ulug‘bek zamondoshi G‘iyosiddin Koshiyning yozishiga ko‘ra, Mirzo Ulug‘bek o‘ta zukko va juda ilmli shaxs bo‘lib, Qur‘oni karimni yod bilgan, arab va fors tillarini yaxshi bilib, tafsir va hadis ilmi bobida bilimdon inson bo‘lgan. Ulug‘bek islom olamida ilk bora hukmdorlik va olimlikni birgalikda olib bordi. U Movarounnahrni musulmon olamining ilmiy markaziga aylantirishga harakat qildi. Xususan, Samarqand, Buxoro, Kesh (SHahrisabz) ilm-fan markazlariga aylandi. U 1417 yil Buxoroda, 1420 yili Samarqandda, 1433 yillarda G‘ijduvonda madrasalar barpo etdi. Samarqandning obodonchilik ishlariga bosh-qosh bo‘lib, Go‘ri Amir, SHohizinda me‘moriy majmualarini oxiriga yetkazadi. Marvda ham bir qator diniy muassasalar qurdiradi. Hadisi sharifdagi ‖Ilm olmakka intilmoq har bir muslim va muslima uchun ham farz, ham qarz‖ degan iborasi Buxoro madrasasi peshtoqiga shior sifatida o‘yib yozdirib qo‘yiladi. Xususan, u Samarqandga o‘z zamonasining yirik, taniqli olimlarini chorlashga harakat qilgan.

Uning sa‘yi-harakatlari tufayli zamonasining 100 dan oshiq olimlari Samarqandga yig‘ildilar. Ular orasida Taftazoniy, Mavlono Ahmad, o‘z zamonasining ―Aflotuni‖ deb nom olgan Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Koshiy, Muhammad Hafoviylar va boshqa taniqli zotlar ham bor edi. 1420 yil Samarqand madrasasi ochilganda, unda 100 dan ziyod talaba o‘qigan, madrasada 50 tadan ko‘proq talabalar uchun maxsus hujralar mavjud bo‘lgan. Zayniddin Vosifiyning yozishicha, 1420 yil Samarqand madrasasi ochilganida unda 90 tadan oshiq olim qatnashgan. Ilk ma‘ruzani Mavlono Hafoviy o‘qigan vaqtida, uni faqat ikki kishi -Mirzo Ulug‘bek va Qozizoda Rumiy tushungan xolos. Keyinchalik o‘z zamonining taniqli kishilari Abdurahmon Jomiy, Xo‘ja Axror va boshqalar ham Samarqand madrasalarida tahsil olganlar.

Shuningdek, Samarqandda bu davrda bir necha boshqa madrasalar ham bo‘lib (Xonim, Feruzshoh, Shohmalik, Qutbiddin va boshqalar) u yerlarda ham salohiyatli olimlar dars berishar edi. 1424-1429 yillarda Samarqand yaqinidagi Obirahmat anhori bo‘yida Mirzo Ulug‘bek rasadxona qurdiradi. Rasadxona o‘sha davrning noyob inshootlaridan bo‘lib, u doira shaklida barpo etilgan, imoratning aylanasi 47 m, balandligi 31 m.dan iborat 3 qavatli bino bo‘lgan. Binoning ichi bir necha xona, aylana zal, maxsus tekshirish xonalaridan iborat bo‘lib, u yerlarda maxsus asbob-uskunalar joylantirilgan.

Rasadxona ichi koinot, yer kurrasi tasvirlari bilan bezalgan bo‘lib, xalq ichida shuning uchun

―Naqshi jahon‖ degan nom bilan shuhrat topgan edi. Samoni kuzatish va o‘rganish borasida G‘iyosiddin Jamshid yordamida astronomik o‘lchov asbobi-ulkan sekstant o‘rnatildi. Bu sekstant, o‘z navbatida, SHarqdagi eng katta astronomik asbob o‘lchovi hisoblangan. SHuningdek, mahalliy ustalar (Iso Usturlobiy, Abu Mahmud Xo‘jandiy, usta Ibrohim) qo‘li bilan ko‘plab zaruriy astronomik o‘lchov asboblari ham yasaldi va o‘rnatildi. Rasadxona qoshida shuningdek 15.000 jilddan iborat boy kutubxona ham bo‘lgan. Uning atrofida olimlar yashaydigan yer-chorbog‘lar Bog‘imaydon va CHinnixona nomi bilan shuhrat topdi. Ulug‘bek Samarqandda o‘ziga xos astronomiya maktabini yaratdi. Rasadxonada Ulug‘bek bilan bir qatorda o‘z zamonasining mashhur matematigi va astronomlari Qozizoda Rumiy (Salohiddin Muso ibn Muhammad), G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug‘bekning shogirdi o‘z davrining

―Ptolemey‖i nomi bilan shuhrat qozongan Ali Qushchi (Alouddin ibn Muhammad) va boshqalar yelkama-elka turib ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar.

Rasadxonadagi tadqiqotlar natijasida 1018 ta yulduzning o‘rni va holati (koordinatlari) aniqlanib, astronomik jadvali tuzildi. O‘rta Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq o‘lkalari bo‘ylab joylashgan 683 geografik punktlarning Samarqand kenglik koordinatlari bilan belgilab chiqildi. Matematika fani sohasida Ulug‘bek maktabi yaratgan-uning darajali algebrali tenglama yechilib, bir darajali yoyning sinusi aniqlangan.

Shu jihatdan buyuk olimning ―Ziji jadidi Ko‘ragoniy‖ (Ko‘ragoniyning yangi astronomik jadvali) nomli asari diqqatga sazovordir. Bu asar 1437 yil yozib tugatilgan bo‘lsa-da, olim umrining oxiriga qadar unga yangi natijalarni kiritib borgan. Bu asar ikki qismdan iborat bo‘lib, unda keng muqaddima va 1018 ta yulduzlarning o‘rni berilgan. Undan tashqari Ulug‘bekning ―Tarixi arba‘ ulus‖ (To‘rt ulus tarixi) nomli tarixiy asari va musiqaga bag‘ishlangan beshta risolasi ham mavjuddir. Ulug‘bekning o‘ta salohiyatli olim bo‘lganligini uning zamondoshlari G‘iyosiddin Jamshid, Abdurazzoq Samarqandiy, Davlatshoh Samarqandiy va boshqalar ham e‘tirof etganlar. Jumladan, o‘zbek adabiyotining asoschisi buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy (1441-1501) bu xususda:

Temurxon naslidin Sulton Ulug‘bek Ki olam ko‘rmadi sulton aningdek,

deb unga o‘z ta‘rifini bergan edi.

Ulug‘bek davrida, shuningdek, Samarqand Sharqning madaniy markaziga aylanganligi uchun mashhur faylasuf Ali ibn Muhammad Jurjoniy, taniqli tabib Mavlono Nafis, shoir Xayoliy Buxoriy,

―Yusuf va Zulayho‖ dostonining muallifi Durbek, qasida janrining taniqli namoyondasi o‘zbek shoiri Sakkokiy, mashhur xattot Abdurahim Xorazmiy va boshqalar Ulug‘bek homiyligi ostida Samarqandda yashab ijod qildilar. Shuningdek, Sharqning ko‘plab taniqli olim va shoirlari fuzaloi-ulamolari Samarqandga tez-tez kelib turdilar. Ulug‘bek davrida o‘ziga xos tarixnavislik maktabi ham paydo bo‘ldi. XV asrdagi taniqli tarixchilar, ―Zubdat at tavorix‖ (Tarixlarning yuqori qismi) asarining muallifi Hofizi Abro‘, ―Matla as-sadayin va majmuai al-bahrayn‖ (Ikki dengizning qo‘shilishi va ikki saodatli yulduzning balqishi) asarining muallifi Abdurazzoq Samarqandiy, ―Ravzat as safo‖ (Jannat bog‘lari) asarining muallifi Mirxond, ―Habib us siyar‖ (Do‘stga maktub) va boshqa qator asarlarning muallifi Xondamir Ulug‘bek yaratgan madaniy sharoitda o‘sib ulg‘aydilar. Ulug‘bek davridagi madaniy markaz keyinchalik

‖Ulug‘bek akademiyasi‖ nomini olib, dastavval mashhur frantsuz yozuvchisi va olimi Volьter (1694- 1778) tomonidan e‘tirof etilgan edi. Ajdodlarimiz tarixida 1010 yilda tuzilgan Ma‘mun akademiyasidan so‘ng, Ulug‘bek akademiyasi O‘rta Osiyo tarixida ikkinchi akademiya sifatida yuzaga keldi.

Mustaqillik tufayli buyuk ajdodimiz Mirzo Ulug‘bekning bizga qoldirib ketgan merosi haqiqiy jihatdan o‘rganila boshlandi. 1994 yili Prezidentimiz tashabbusi bilan Mirzo Ulug‘bekning 600 yillik tavallud to‘yi respublikamizda va jahonda keng nishonlandi. Qator ko‘cha, tuman, shahar va inshootlarga Ulug‘bekning faxriy nomi berildi. Jumladan. Prezidentimiz farmoni bilan 1995 yili sobiq ToshDU, hozirgi O‘zbekiston Milliy universitetiga Mirzo Ulug‘bek nomi berildi.

Ulug‘bekning vafotidan so‘ng madaniy markaz Xurosonga, jumladan uning poytaxti Hirotga ko‘chdi. Hirot madaniy va ilmiy markazining shakllanishida Xuroson hukmdori Sulton Xusayn (Boyqaro) (1469-1506) va ayniqsa buyuk shoir va mutafakkir, g‘azal mulkining sultoni Mir Alisher Navoiyning (1441-1501) roli nihoyatda beqiyos bo‘ldi. Ma‘rifatli hukmdor bo‘lmish Sulton Xusayn (Boyqaro) butun Xurosonda ilm-fan, adabiyot, madaniyat homiysiga aylanadi. Uning o‘zi ―Xusayniy‖ taxallusi ostida g‘azallar yozgan. Bizning kunlargacha uning she‘riy ―Devon‖i va nasriy ―Risola‖ asarlari yetib kelgan.