Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti "Iqtisodiyot va qurilish" fakultiteti

Qavatlararo yopmalar.
Qavatlararo yopmalar binoning ichki boʼshligʼini qavatlarga boʼladi va ustunlarga maxsus mahkalangan rigel progon deb ataluvchi toʼsinlar ustiga yotqiziladi, ayrim hollarda esa toʼgʼridan-toʼgʼri ustunga mahkamlanadi. Qavatlararo yopmalar doimiy va vaqtinchalik yuklarni koʼtarish bilan birga devorlarni oʼzaro bogʼlaydi va ularning ustivorligini taʼminlaydi va butun binoning fazoviy bikirligini oshiradi. Ora yopmalar binoda joylashgan oʼrniga qarab qavatlaaro yopmalar (binolarni qavatlarga ajratadi), podval usti ora yopmasi (birinchi qavatni podvaldan ajratib turadi) va chordoq ora yopmasiga (tepa qavatni chordoqdan ajratadi) boʼlinadi. Tomlar bino va uning konstruktsiyalarini atmosfera yogʼin-sochin taʼsiridan saqlovchi konstruktiv elementdir. Ular tom yopish uchun ishlatilgan material va uni koʼtarib turuvchi konstruktsiyalardan iborat boʼladi. Tomlar konstruktiv tuzilish jihatidan chordoqli va chordoqsiz tomlarga boʼlinadi.
Chordoq binoning tepa qavati bilan tom yopmasi orasida joylashgan boʼliq qismidan iborat. Chordoqsiz tomda binoning tepa qavati yopmasi bilan tomi birlashgan boʼladi. Tomlar nishabli va tevis boʼlishi mumkin. Tekis tomlardan dam olish maydoni sifatida va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin.

Qavatlararo yopmalar ham binoning asosiy konstruktiv elementlaridan biri boʼlib, uning ichki boʼshligʼini balandligi boʼyicha qavatlarga ajratib turadi. Binoda joylashgan oʼrniga koʼra, qavatlararo yopmalar podval usti ora yopmasi, chordoq ora yopmasi va qavatlararo ora yopmasiga boʼlinadi.
Qavatlararo ora yopmalar va pollar narxi bino umumiy narxining 18-20% ini, ularni oʼrnatishga sarflanadigan mehnat esa 20-25% ni tashkil qiladi. Qavatlararo ora yopmalariga qoʼyiladigan asosiy talablardan biri uning mustahkam boʼlishi, yaʼni unga taʼsir etayotgan vaqtinchalik yoki doimiy kuchlarga chidamliligi va tashqi kuch taʼsiridan qattiq devformatsiyalanmasligidir. Bunday talablar bikirlik orqali belgilanadi.
Qavatlararo ora yopma bikirligi yetarlicha boʼlmasa u tashqi kuch taʼsiridan egilishi va unda yoriqlar hosil boʼlishi mumkin. Bikirlik kattaligi nisbiy egilish qiymati bilan baxolanib, ora yopma absolyut egilishining prolyot oʼlchamiga nisbatidan olinadi. Uni qiymati tom yopmasi uchun 1200 dan, qavatlararo ora yopma uchun 1250 dan oshmasligi kerak.
Podval usti ora yopmasi va chordoq ora yopmasi issiqlikni saqlaydigan boʼlishi xam lozim. Qavatlararo ora yopmalar bilan koʼtaruvchi devor tutashgan joy konstruktsiyasiga aloxida eʼtibor berish kerak, chunki eʼtiborsizlik bilan tutashtirilgan joyda “sovuq koʼprik” hosil boʼlib, bino ishlatilishi davrida ayrim nuqsonlarni keltirib chiqaradi.
Qavatlararo ora yopmalar tovush oʼtkazmaydigan boʼlishi kerak. Shuning uchun ularda tovush izolyatsiyasiga ega boʼlgan koʼp qatlamli konstruktsiyalar ishlatiladi va asosiy konstruktsiyalari tovush chiqarmaydigan yumshoq prokladkalar ustiga qoʼyilgan boʼladi. Bundan tashqari, qavatlararo ora yopmalari bino klassiga mos keladigan oʼtga chidamlilik xususiyatlariga ega boʼlishi ham lozim.
Maʼlum bir vazifaga moʼljallangan xona ora yopmalari suv oʼtkazmaslik (sanitariya-texnika kabinasi, hammom, kir yuvish xonasi yopmalari), yonmaslik (yongʼin xavfi bor xonalarda), havo oʼtkazmaslik (pastki qavatlarida laboratoriyalar joylashgan binolar, bugʼxonalar va boshqalar) talablariga javob berish kerak.
Qavatlararo yopma binoning qaysi joyida joylashishidan qatʼiy nazar, oʼrnatilishida industrial boʼlishi va shu bilan birga uning konstruktiv yechimi iqtisodiy jixatdan tejamli boʼlishi kerak.
Qavatlararo ora yopmalari konstruktiv yechimiga koʼra xarili yoki xarisiz boʼlishi mumkin. Xarili ora yopmalari asosiy koʼtaruvchi element xari hisoblanib, unga qator yotqizilgan taxta, taxta toʼshama va boshqa yopma elementlari oʼrnashtiriladi. Bulardan tashqari, plitali ora yopmalari ham boʼlib, koʼtaruvchi plita yoki toʼshamalar binoning vertikal tayanchlariga tutashtirilgan rigel yoki toʼsinga qoʼyilgan boʼladi.
Xarisiz ora yopmalar yopma plitalari vertikal tayanchdagi kengaytirilgan moslama (kopiteli)ga qoʼyilgan boʼladi.
Qavatlararo ora yopmalarda yuklarni toʼgʼridan-toʼgʼri devor va xariga uzatuvchi koʼtaruvchi elementlar temir-beton, yogʼoch va poʼlat toʼsinli boʼlishi mumkin. Poʼlat toʼsinli qavatlararo yopmalar ishlatish hozirgi qurilishlarda juda ham cheklangan.
Turar-joy va jamoat binolari qurilishda plitali ora yopmalar keng tarqalgan. Plitali ora yopmalarda har xil betonlardan tayyorlangan panel-toʼshamalar asosiy koʼtaruvchi element boʼlib xizmat qiladi. Binoning konstruktiv sxemasiga koʼra ular boʼylamasiga joylashgan koʼtaruvchi devorga yoki xarilarga chetlari bilan tayangan panellardan; koʼndalang joylashgan koʼtaruvchi devorga yoki xarilarga tayangan panellardan; koʼtaruvchi devorlarga yoki xarilarga uch yoki toʼrt tomoni bilan tayangan panellardan iborat boʼladi Panellar gʼishtin devorlarga 120 mm, blok yoki panel devorlarga esa 100 mm ilinishi lozim. Yigʼma temir-beton ora yopma plitalarni oʼrnatishda ularni devorga anker qotirgichlari yordamida biriktiriladi yoki zilzilaga qarshi belbogʼ karkasi armaturasiga plita chetlaridan chiqarilgan metall sterjenlarni payvandlab biriktiriladi. Plitalar oraligʼiga armatura karkasi qoʼyilib, sement-qum yoki beton yordamida toʼldiriladi. Shunday qilib, bino turgʼunligini oshiruvchi, yetarlicha bikirlikka ega boʼlgan gorizontal disk hosil qilinadi. Ora yopma panellari yassi yaxlit, qovurgʼali va ichi kovak (dumaloq va elipissimon) qilib tayyorlanadi
Zinalar
Zinalar (qavatlararo) bino qavatlarini oʼzaro bogʼlaydi va odamlarni binodan evakuatsiya qilish yoʼli vazifasini ham oʼtaydi. Zinalar joylashgan maydonga zinaxona deb ataladi. Zinalar ikki konstruktiv element-zinaning ikki sahni va ular orasidagi qiya joylashgan marshdan iborat boʼladi. Zina marshida harakat xivfsizligini taʼminlash uchun marsh chekkasiga zina panjarasi oʼrnatiladi.
Zina marshlari nishobi qurilish norma va qoidalari (QMQ) bo’yicha tanlanadi. Masalan, asosiy zinalar uchun 1:2, 1:1,75, yordamchi zinalar uchun 1:1,25 nisbatda belgilanadi. Xar bir marshdagi pillapoyalar soni 16 tadan ko’p va 3 tadan kam bo’lmasligi kerak.
Zina marshi kengligi avariya xolatida kishilarni evakuatsiya qilishni taʼminlashni xisobga olib tanlanadi. Shunga ko’ra asosiy zinalar marshi kengligi 2qavatli binolarda kamida 900 mm, uch va undan ko’p qavatli binolarda esa 1050 mm qabul qilinadi. Zina maydonchalari kengligi marsh kengligidan kattaroq kamida 1200 mm qilib olinadi. Yuqorida keltirilgan qoida va normalarga asosan pillapoya eni 250...300 mm, balandligi esa 150 mm bo’lib, ayrim xollardagina 180 mm ga boradi. Bunda kishilarni o’rtacha qadami gorizontal xolda 600 mm ligi, zinada yurishda esa bu kattalik 450 mm ga teng ekanligi (300 mm +150 mm=450 mm) xisobga olinadi. Zina va zinapoya o’lchamlarini bino qavati balandligiga qarab aniqlashni quyidagi misolda ko’rib chiqamiz.
Zinapoya bino va inshootlarning yuqoriga chiqibpastga tushiladigan pogʻonali qismi. Vazifasiga qarab 3 xili boʻladi:
— asosiy— qavatlarga chiqibtushiladi;
— yordamchi — yongʻin, suv toshqini, taʼmirlash ishlari vaqtida kerak boʻladi;
— qoʻshimcha — yertoʻlaga tushiladi, chordoqqa chiqiladi.
Zinalar bino va inshootlarni bezaydigan meʼmorlik elementa ham hisoblanadi. U istirohat bogʻlari, ochiq maydonlarga ham koʻrk berib turadi. Zinalar gʻishtdan, temirbetondan, taxtadan, metaldan qilinishi mumkin. Gʻishtin va temirbeton Zinalar sirti koshinlar va marmar bilan qoplanadi. Eskalator Zinalar dvigatel yordamida harakatlanib turadi. Turar joy binolarida Zinalarning qiyaligi muhim ahamiyatga ega, qancha yotiqroq boʻlsa, shuncha yaxshi, lekin uning qiyaligi 45° dan oshmasligi lozim. Agar zina bilan chiqiladigan joy ancha baland boʻlsa zina bir necha marshga (boʻlakka) boʻlib quriladi. Har bir marshda kamida 3 ta, kupi bilan 10 ta zinapoya boʻlishi kerak. Zinapoya marshining eni 90 sm dan tor boʻlmasligi lozim. Oddiy zina qurishning iloji boʻlmagan joylarda (mas, joy yetarli boʻlmaganda) vintsimon zinalar quriladi. Koʻpincha, bunday zinalar metalldan yasaladi. Vintsimon Zinaning diametri kamida 2m boʻlishi kerak. zina bandi (qoʻl ushlab chiqiladigan toʻsiq) ning balandligi 1 m atrofida qilinadi.