Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti Iqtisod-qurulish fakulteti iqtisodiyot yo’nalishi

2.3 Yalpi ichki mahsulot iqtisodiy o‘sish ko‘lami va o’lchamlarini tahlil etish vositasi sifatida.


Iqtisodiyotni erkinlashtirish va bozor munosabatlarini shakllantirish bosqichida ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida ro‘y berayotgan o‘zgarishlami, iqtisodiy jarayonlami o‘rganish va tahlil etishda YAIMning makroiqtisodiy ko‘rsatkich sifatidagi roli va ahamiyati ortib bormoqda. YAIM mamlakat milliy iqtisodiyotining faoliyati natijasini pirovard, umumlashtiruvchi ko‘rsatkichi bo‘lib, u iqtisodiyotning holati, ishlab chiqarishning hajmi, uning tarkibi, rivojlanish yo‘nalishlari, ko‘lami va darajasini tavsiflanadi. Undan resurslaming doiraviy aylanishini barcha bosqichlarini tahlil qilishda foydalanish mumkin. Ishlab chiqarish bosqichida uning miqdori, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning miqyosini, bozoming hajmini ifoda etadi. Pirovard ishlatilishi bosqichida uning yalpi investitsiyaga va iste’molga bo‘linishi, ulaming mutanosibligi aks etadi. YAIMda import va eksport o‘rtasidagi nisbat iqtisodiyotning ochiqligi darajasi, u yoki bu mamlakatning jahon hamjamiyati bilan o‘zaro aloqasini tavsiflaydi. YAIMni aholi jon boshiga ishlab chiqarishning hajmi iqtisodiy rivojlanish darajasini, aholi jon boshiga iste’mol qilish esa moddiy farovonlik darajasini ifodalaydi. YAIMning o‘sish sur’atlari, u yoki bu iqtisodiy tizimning ilg'orligi va alohida davlatlar rivojlanishining xususiyatlarini aks ettiradi. YAIMning o‘sish sur’atlari, jamiyat ehtiyojlari asosida uning tarmoq tuzilishi o'zgarishi u yoki bu davlatlar rivojlanishi xususiyatlarini aks ettiradi. Alohida mamlakatlar yoki ularning guruhlarining iqtisodiy rivojlanish miqyoslari va darajalari nisbatini tahlil qilishda YAIM muhim o‘rin egallaydi. Buning uchun ikki yoki bir necha mamlakatlar YAIMni bir valutada, bir xil xarid qilish pariteti (XQP)da aks ettirish talab qilinadi. Fan va amaliyotda bunday taqqoslashning bir qancha uslublari ma’lum. Bular quyidagilar: 1.Ma’lum turkumlardagi tovarlar va xizmatlarni bah'olash milliy valutalarda, bu bir valutani boshqa valutaga almashish koeffitsiyentini topish orqali aniqlanadi. Bunday fikmi o‘z davrida akademik S.Strumilin bildirgan edi. 2.Milliy valutalarning valuta kurslari nisbatlari bo‘yicha turli mamlakatlaming YAIMlarini qayta qiyosiy baholash. 3.BMT va Xalqaro Valuta Fondi (XVF) tomonidan amalga oshiriladigan xalqaro taqqoslashlar uslubi. Buning asosida o‘z ichiga turli guruhlardagi iste’mol tovarlari, xizmatlar va investitsion tovarlami oluvchi “iste’mol savatini” baholash yotadi. Bunda milliy valutalarning XQP aniqlanadi. Keltirilgan uch uslubdan eng ishonchlisi va qulayi uchinchi usul bo‘lib, unda valutalarning XQP usulidan foydalaniladi. Bunda xalqaro taqqoslashlami tashkil qilish uchun barcha mamlakatlar uchun bir xil “iste’mol savati” tuziladi. Unga iste’mol tovarlari va xizmatlar, investitsion tovarlar va qurilish ishlari kiritiladi. Har bir tovarlar, xizmatlar va qurilish ishlari har bir mamlakat YAIMda o‘z salmog‘iga egadir. Masalan 1994-yildagi HQPni hisoblash “iste’mol savati”ga 412 ta iste’mol tovarlari va xizmatlari, 136 ta investitsion tovarlari va 7 ta qurilish ishlari kiritilgan. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tovar, xizmat va ish birliklarining narxlari dastavval har bir mamlakatda o‘z milliy valutasida qayd qilinadi. Mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovarlar, ko‘rsatiladigan xizmatlar va bajariladigan qurilish ishlari turli sifatlarga ega bo‘lgani uchun, barcha mamlakatlar 3 ta guruhga ajratilgan. 1-guruh rivojlangan mamlakatlar, 2-guruh o'rtacha rivojlangan mamlakatlar, 3-guruh rivojlanayotgan mamlakatlar. Masalan, 0 ‘zbekiston 3-guruhga kiritilgan. Taqqoslash ishlarini tashkil qilish maqsadida ba’zi o‘xshash mamlakatlar bir vaqtning o‘zida har 2 ta guruhda qatnashadi. Masalan, Turkiya 2 va 3 guruhda, Avstriya esa 1 va 2 guruhlarda qatnashadi. Dastavval 0 ‘zbekistondagi narxlar Turkiyadagi narxlar bilan taqqoslanadi va har bir tovarlar, xizmatlar va qurilish ishlarining YAIMda tutgan o‘miga qarab, avval 0 ‘zbekiston ko‘rsatkichlarida, so‘ngra Turkiya ko‘rsatkichlarida taqqoslanadi va ulami umumlashtirish uchun o ‘rtacha geometrik miqdori topiladi. Turkiya o‘z navbatida Avstriya bilan yuqorida qayd qilingan usulda taqqoslanadi. Avstriya o‘z navbatida 1-guruhdagi AQSH bilan taqqoslanadi. Natijada, mahsulot, xizmat va qurilish ishlarining sifatlariga tuzatishlar kiritilgan holda, 0 ‘zbekiston ko‘rsatkichlarini AQSH ko‘rsatkichlarida, ya’ni AQSH dollarida hisoblash imkoniyati tug‘iladi. Bunday usulda mamlakatlaming YAIMlarini AQSH dollarida hisoblash ko‘p vaqt, mehnat va mablag‘ni talab qiladi. 1995-yil uchun bunday hisob-kitoblar xalqaro taqqoslashlar dasturi bo‘yicha MDH mamlakatlarining statistika qo‘mitasi tomonidan amalga oshirildi10. Tadqiqotlarga ko‘ra jahon YAIMda mamlakatlar valuta kurslarida baholangandagi ulushi, ulaming valutalarining HQP bo‘yicha baholangan ulushiga nisbatan katta farqlar mavjud. Shu bilan birga rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlaming valuta kurslari bo‘yicha hisoblangan YAIMning jahon YAIMdagi ulushi kamaymoqda va aksincha rivojlangan mamlakatlar bo‘yicha bu farq deyarli 2 martagacha o‘smoqda. Buning asosiy sababi jahon darajasiga nisbatan bu rivojlanayotgan mamlakatlarda tovarlar narxlarining pastligidir. YAIMning yagona valutada taqqoslash uchun nisbatan boy axborotni Jahon bankining so‘nggi yillardagi hisobotlaridan olish mumkin. Uning qimmati avvalo shundan iboratki, u MDH mamlakatlarini qo‘shganda, dunyoning 180 dan ortiq mamlakatlari bo‘yicha YAIMning ishlab chiqarish hajmi va darajasi nisbatini taqqoslash imkonini beradi. 0 ‘rta Osiyo mamlakatlarini qo‘shganda, dunyoning 180 dan ortiq mamlakatlari bo‘yicha YAIMning ishlab chiqarish hajmi va darajasi nisbatini taqqoslash imkonini beradi. 0 ‘rta Osiyo mamlakatlari11 jumladan 0 ‘zbekiston Respublikasi YAIMning jahon YAIMni ishlab chiqarishdagi o‘mini ko‘rsatish va uning aholi jon boshiga ishlab chiqarish hajmini dunyoning barcha mamlakatlari bilan taqqoslash imkonini ham yaratadi. Ushbu jadval ma’lumotlari ishlab chiqarish ko‘lamlari va shu asosda iqtisodiy rivojlanish darajalari ko‘p jihatdan milliy valutalarda aks ettirilgan YAIM miqdorini aniqlashning qaysi uslubi asos qilib olinganligiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Agar valuta kursi bo‘yicha baholangan YAIMning miqdorlari taqqoslansa unda ichki narxlar jahon narxlaridan past bo‘lgan va ulaming mahsulotiga jahon bozorida talab nisbatan kam bo‘lgan davlatlaming YAIM miqdori kamayib boradi. Aksincha, ichki narxlar jahon narxlaridan yuqori yoki teng bo‘lgan va eksport mahsulotiga talab yuqori bo‘lgan mamlakatlarda ulaming YAIM miqdori ko‘payib boradi. Qator omillar ta’sirida rivojlangan mamlakatlarda ichki narxlar odatda jahon narxlariga teng yoki yuqori bo‘ladi. Ular ko‘p hollarda yuqori ilmiy-texnik ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan mahsulotlami eksport qiladilar, ulaming mahsulotiga talab yuqori bo‘ladi. Bu barcha omillar ulaming valuta kurslari nisbatlari bo‘yicha YAIMni baholaganda rivojlangan mamlakatlaming ishlab chiqarish hajmi anchagina oshishi, o‘rtacha rivojlanish va ayniqsa kam rivojlanish darajasidagi mamlakatlarda uning anchagina kamayishiga olib keladi. Valuta kursi bo'yicha YAIMni baholashda MDH, jumladan, O'rta Osiyo mamlakatlarining ulushi tahlil qilingan davrda 2 baravardan ko‘proqqa kamaygan. Ular orasida Qirg‘izistonning ulushi esa 3 baravarga pasaygan. Xulosa qilib aytilganda, turli mamlakatlaming ishlab chiqarish hajmi va iqtisodiy rivojlanish darajalarini va YAIMni XQP bo‘yicha baholash, voqelikka eng real baho beruvchi, samarali uslub bo‘lib hisoblanadi. Jahon banki tomonidan dunyo mamlakatlari bo‘yicha yaratilgan YAIM hajmining hisoblab chiqilishi valuta kursida baholangan jahon YAIMni ishlab chiqarishda har bir mamlakatning o‘rnini ko‘rsatish imkonini beradi. Jumladan, 2000-yilda 0 ‘zbekiston Respublikasi ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha dunyoning 180 mamlakati orasida 70-o‘rinni, Qozog‘iston 68-o‘rinni Qirg‘iziston 159-o‘rinni egallagan. Markaziy Osiyo mamlakatlarining jahon YAIMni ishlab chiqarishdagi ulushi ulaming yer kurrasi aholisi sonidagi ulushiga nisbatan ancha kamdir. Masalan, 2000-yilda XQP bo‘yicha baholangan YAIMdagi ulaming ulushi jahon aholisidagi hissasiga nisbatan 2 baravardan ziyodroqqa kamaydi. Bu mamlakatlar aholisining yer kurrasi aholisidagi ulushi 1% ni tashkil etadi, lekin XQP bo‘yicha baholangan Jahon YAIMni ishlab chiqarishdagi ulushidan ularning hissasi 2,8 martaga pasaydi. Jadval ma’lumotlaridan, alohida guruh mamlakatlari va alohida mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajalarida katta farq borligi ko‘rinib turibdi. Masalan, rivojlangan mamlakatlaming valuta kursi bo‘yicha baholangan Jahon YAIM ishlab chiqarishdagi ulushi 78,4% ni va XQP bo‘yicha baholanganda 56,1% ni tashkil etadi. Shu bilan birga aholi jon boshiga ishlab chiqarish past darajadagi mamlakatlarga (dunyo aholisining 40,5% to‘g‘ri kelgan holda) XQP bo‘yicha baholangan YAIMning 11,1% to‘g‘ri keladi. Mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajalari to‘g‘risida aholi jon boshiga YAIM ishlab chiqarish ko‘rsatkichi birmuncha to‘laroq ma’lumot beradi. Jahon bankining keltirilgan hisoboti materiallari bu ko‘rsatkich bo‘yicha alohida mamlakatlaming tutgan o'mini izohlash imkonini yaratadi. Jadvalda turli guruhlarga kirgan dunyoning qator mamlakatlari rivojlanishidagi farqlar o‘z aksini topgan. YAIM ni har qanday baholashda iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi (aholi jon boshiga ishlab chiqarishdagi) tafovuti kattaligi ko‘zga tashlanadi. XQP bo’yicha baholangan YAIMni aholi jon boshiga ishlab chiqarishni taqqoslash uning valuta kursi bo‘yicha aniqlangan miqdori o‘rtasidagi tafovutni kamaytirsada, biroq bu farq kattaligicha qolmoqda. Valuta kursida baholangan YAIMni ishlab chiqarish bo‘yicha mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajalarini aniqlash iqtisodiy rivojlanish darajalarining haqiqiy holatini buzib ko‘rsatadi. Bunda aholi jon boshiga YAIMni ishlab chiqarish darajasi o‘rta va past boMgan mamlakatlaming rivojlanish darajasi sun’iy ravishda pasayadi, yuqori rivojlangan mamlakatlamiki esa ko‘tariladi. Jahon bankining ma’lumotlariga ko‘ra 2000-yilda 0 ‘zbekistonda YAIMni aholi jon boshiga ishlab chiqarish ko‘rsatkichi Bangladeshga nisbatan 1,8 barobar, Pokistonga nisbatan 1,5 va Hindistonga nisbatan 1.3 baravar yuqoridir. Ayni vaqtda aholi jon boshiga ishlab chiqarish hajmi O‘zbekiston Respublikasiga nisbatan Xitoyda 22% ga, Turkiyada 2.3 barobar yuqoridir. MDH mamlakatlari orasida aholi jon boshiga YAIM ishlab chiqarish 0 ‘zbekiston Respublikasiga nisbatan 6 ta mamlakatda yuqori Bular: Qozog‘iston, Belorusiya, Rossiya, Ukraina, Qirg‘iziston. 0 ‘zbekistonda 2000-yilda MDH mamlakatlari YAIM hajmining 3,6% ni ishlab chiqarilib, YAIMni ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha (birinchi o‘rinni Rossiyaga va ikkinchi o'rinni Ukrainaga, uchinchi o‘rinni- Belorussiyaga boy bergan holda) to‘rtinchi o‘rinni egallaydi. YAIM makroiqtisodiy ko'rsatkich sifatida ijtimoiy- iqtisodiy faoliyatining ko‘pgina tomonlarini tahlil qilishda keng qo‘llaniladi. Masalan, davlatning iqtisodiyotni tartibga solish rolini tavsiflashda YAIMdagi davlat budjetining ulushi va shuningdek uning halq ta’limiga, aholini ijtimoiy himoya qilishga, sog'liqni saqlashga sarflanadigan hissasi singari ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichning u yoki bu davrlardagi iqtisodiy o‘sishini aniqlash va shuningdek mamlakat rivojlanishi istiqbolini belgilashdagi ahamiyatini gapirmasak ham bo‘ladi. Hududlar yoki mamlakatlaming har xil davrlardagi YAIMning aholi jon boshiga ishlab chiqarish ko‘rsatkichiga qarab ulaming iqtisodiy farovonlik darajalaridagi farqlarga ham baho bersa boMadi. Shu maqsadda mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajalarining farqlanish (turlanish) ko‘rsatkichlaridan foydalanish mumkin. Bunga 1991-2001-yillarda MDH mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish darajalari farqlanish variatsiyalari dinamikasini aniqlash e’tiborga loyiqdir. Bu maqsadda MDH, mamlakatlari bo‘yicha o‘rtacha aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan YAIMning bu alohida mamlakatlar bo‘yicha, xuddi shunday ko‘rsatkichdan og‘ishining o‘rta miqdoriga nisbati sifatidagi koeffitsiyentning farqlanishidan foydalanamiz. Keltirilgan koeffitsiyent valutalaming XQP bo‘yicha hisoblangan YAIM hajmi asosida aniqlangan. Aholi jon boshiga ishlab chiqarish farqlanish koeffitsiyenti 1991 — 2001-yillarda MDH mamlakatlari bo'yicha 3,3 martaga ortgan. Iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi bu farq islohotlar natijalarining bir xil emasligi tufayli ro‘y bergan. Valutalarning XQP bo‘yicha aniqlangan YAIM ishlab chiqarish hajmida alohida mamlakatlaming o‘mi to‘g‘risida ancha to‘g‘ri tasavvur beradi. Iqtisodiyotda band bo'lganlar hisobiga ishlab chiqarilgan YAIM hajmining to‘g‘ri kelishi esa alohida mamlakatlardagi mehnat unumdorligi darajasi to‘g‘risida to‘laroq ma’lumot beradi. 2000-yilda 0 ‘zbekiston YAIM ishlab chiqarishning hajmi bo‘yicha MDH mamlakatlari orasida 3-o‘rinni, mehnat unumdorligining darajasi bo‘yicha 4-o‘rinni egallagan. Mehnat unumdorligi faqatgina Rossiya, Belorussiya va Qozog‘istonda 0 ‘zbekistonga nisbatan yuqori bo‘lgan. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha 0 ‘zbekiston, Moldova Respublikasiga nisbatan 2,75 barobar, Tojikistonga nisbatan 2,13 baravar, Ukrainaga nisbatan 1,36 baravar yuqori bo‘lgan. Shu bilan birga 0 ‘zbekistonda mehnat unumdorligi MDH mamlakatlari bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichga nisbatan 13,8% ga pastligicha qolgan. YAIM iqtisodiy o‘sish sur’atlarini aniqlashning muhim mutlaq ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ayni vaqtda u iqtisodiyotning faoliyat qilishi va undagi tarkibiy o‘zgarishlaming indikatoridir. Odatda YAIM joriy va qiyosiy narxlarda hisoblab chiqiladi. Joriy narxlardagi YAIM uning takror ishlab chiqarish bosqichlari, ya’ni taqsimot, iste’mol bosqichlari bo‘yicha joriy davrdagi harakatini aks ettiradi. Uni bunday baholashdan davlat budjetining YAIM taqsimoti va iste’moli bilan aloqadorligini tahlil qilish, soliq solish yukini aniqlash uchun birlamchi ma’lumot sifatida foydalaniladi. YAIMning joriy narxlardagi aniqlangan miqdoridan narxlar dinamikasini tahlil qilishda ham foydalaniladi. Joriy narxlardagi YAIMning o‘sish sur’atlari iqtisodiyotdagi real miqdoriy o‘zgarishlami ayniqsa inflatsiya jarayonlarini buzib ko‘rsatadi. 0 ‘z-o‘zidan aniqki bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlar talab va taklifning ta’siri ostida bo‘ladilar. Ular o‘rtasida keskin nomutanosibliklar mavjud bo‘lganida va bir iqtisodiy tizimdan boshqasiga o‘tish jarayonida inflatsiya ancha aniq kuzatiladi. Taklifning o‘sishi muvozanatlikni barqarorlashtiradi, shuningdek puxta o‘ylab amalga oshiriladigan kredit-pul siyosati natijasida inflatsiya sur’atlari pasayadi. Ko‘zda tutilgan mutanosiblikka erishilganda esa joriy va qiyosiy narxlardagi YAIM o‘sish sur’atlaridagi farq anchagina qisqaradi. Iqtisodiy rivojlanish darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda iste’mol tovarlari va sanoat mahsulotlarining narxlari nisbatan barqaror hisoblanadi. Ularda narxlaming o‘rtacha yillik indeksi 1995-2000-yillarda nisbatan sekin o‘zgargan va 1,8-2% miqdomi tashkil etgan. MDH mamlakatlari va, shu jumladan, 0 ‘zbekistonda keyingi yillarda iqtisodiyotning barqarorlashishi kuzatildi. Jumladan 0 ‘zbekistonda YAIMning yillik deflyatori 1995-yilda 471% ni tashkil etgan bo‘lsa, 1997-yilda 166% ga, 2001-yildaesa 143% gateng bo‘ldi. Ta’kidlash zarurki, biz bu yerda YAIM ko‘rsatkichi makroiqtisodiy tahlilning vositasi sifatida foydalaniladigan sohalaming faqatgina bir qismini ko‘rib chiqdik. Vaholangki, uni qo‘llash sohasi ancha kengdir. So‘nggi yillarda MDH mamlakatlarida, jumladan, Rossiya va O‘zbekistonda hududiy YAIM ko‘rsatkichlari hisoblanmoqda. Undan amaliy foydalanilish hududiy mutanosibliklar tahlilini, milliy iqtisodiyotni hududiy rivojlanishining istiqbol tamoyillarini belgilashni yuqori darajaga ko‘taradi.


Xulosa.

Yuqoridagi ma’lumotlardan shunday xulosaga kelish mumkin. Qisqa qilib aytganda iqtisodiy o’sish bu- bu, ob’ektiv qonuniyat bo’lib, aholining o’sishi, FTT, ishlab chiqarish hajmining ma’lum bir vaqt davomida o’sishi kabi jarayonlar bilan bog’langan. Iqtisodiy o’sish jami taklifning o’sishini yoki boshqacha aytganimizda, potentsial YaMM hajmining oshishini bildiradi. Shunday qilib, iqtisodiy o’sish nafaqat ishlab chiqarishning o’sishini, balki iqtisodiyot potentsialining o’sishini ham bildiradi.