Abdurauf Fitrat ijodi va faoliyati yakin tariximiz-ning eng porlok saxifalaridan birini tashkil kdladi

Abdurauf Fitrat ijodi va faoliyati yakin tariximiz-ning eng porlok. saxifalaridan birini tashkil kdladi. Uning zamonvda adabiyotni jamiyatga xizmat kildirish bilan shugullanmagan ijodkorni topish kiyin bulsa-da, suz va ish birligini x.yech kim u olib chikdan makrmga kutara olgan emas. U adabiyot va madaniyatninggina emas, siyosatning x.am tan olin-gan arboblaridan edi. U butun umri davomida Ona-Vatanni ozod va obod kilish dardi bilan yashadi. Bu buyuk ishtiyok. uni Vatan va Millat fidoyilaridan tashkil topgan «Yosh buxorolilar» jami-yatini tuzishga muvaffak. etdi. Sungrok. mustakil partiya sifati-da faoliyat yuritgan ushbu jamiyatning pirovard makradi kddam-bakddam borib, istiklolni kulga kiritish va isloxrtlar yorda-mida mustakil demokratik davlat kurishdan iborat edi.

Abdurauf Fitrat Urta Osiyo jadidchilik x.arakatining mash-xur vakillaridan, yangi uzbek adabiyotining asoschilaridan, tan olingan dramaturg, nosir, shoir va zabardast olimdir. U xakda ilk ma'lumot bergan kishi Buxoro amiri Abdulax.adxonning saroy xodimlari-dan bulgan Xoji Ne'matulla Muxtaramdir. U «sarrof Xoji Abdul Rauf valadi Abdul Rax.im sarrof»ni «Mijmar» taxallusi bilan uzining «Tazkiratush-shuaro» (1910) siga kiritadi va u xakda ikki ogiz ma'lumot berib, she'rlari-dan birini namuna sifatida keltiradi. Fitratning 1327 yil x.ijriy (1909-1910 milodiy) yillarda Istanbulda bosilgan dastlabki asari «Munozara» Turkistonda juda tez aks-sado ber-di. 1912 yilda Xoji Muin uzbekchaga tarjima kdpib, «Turkiston viloyatining gazeta»da bosdirdi. 1913 yilda Maxmudxuja Bex.bu-diy sungsuzi bilan aloxida kitob x.olida chop etildi. Shu yili rus tiliga asharilib, oz sonda kitob bulib chikdi. 1916 yilda «Turkestanskie vedomosti» gazetasining 13, 15, 20 oktyabr` son-larida V.B. Andreevning u xakdagi takrizi bosildi. Shuro davrining ilk yillarida u x.akda fikr bildirgan tanikli mutaxassislardan akademik A. N. Samoylo-vich buldi. U uzining 1919 yilda e'lon k.ilgan «Turk xalklari adabiyo¬ti» kitobida va bir kator makrlalarida Fitratning faoliyati xamda ijodiga tuxtaldi, bax.o berdi. 20-yillarda Fitrat-ning «Chin sevish», «Xind ixtilolchilari», «Abo Muslim» dramala-ri saxnaga kuyilishi bi-lan ular x.akda kuplab takrizlar yozildi. 1922 yilda «Uzbek yosh shoir-lari» tuplami chop etil-di. 104 saxifalik ushbu majmua Fitrat, Chulpon, Botu, Elbeklar she'rlaridan tashkil topgan edi. Adabiyotshunos va tankidchi Abduraxmon Sa'diy «Uzbek shoirlari» nomi bilan «Turkiston» gazetasining 1924 yil 12 yanvar` sonida katta makrla-takriz bilan chikdi. 1923 yilda adib-ning «K^yomat» xikoyasi Nazir Turakulov suzboshisi bilan Mosk-vada bosildi. Tanikli davlat va madaniyat arbobi uni mashxur Dantening «Iloxiy komediya»siga k,iyos etdi. Adibning «Xind ixtilolchilari» dramasini Olmoniyada taxsil olaetgan talaba-lar Berlinda nashr ettirdilar. Vadud Maxmud u xakda makrla bilan chikdi. 1924 yilda «Abulfayzxon» dramasi Moskvada chopK.ILINDI...
Kuringanidek, 20-yillar Fitrat ijodining eng sermaxsul, ayni paytda, buyuk e'tirof yillari buldi. U x.akda shoirlar xam, olimlar x.am, davlat arboblari xam yezdil ar. Deyarli xammalari u yozgan asarlarning joziba kuchi, teran ma'nosi, keng kdmrovi xdkdda yakdil buldilar. Birok, jadidchilikka k,arshi kurash bosh-langanida birinchi nishon Fitrat va uning asarlari buldi. 20-yillarning ikkinchi yarmida Fitratga k.arshi xujum avjiga mindi. Uning «Eng eski turk adabiyoti namunalari. Adabiyotimiz tarixi uchun materiallar» (Uzdavnashr, Samark.and-Toshkent, 1927) va aynik.sa, «Uzbek adabiyoti namunalari» (Samark,and-Toshkent, 1928) kitobi atrofida shuro mafkurachilari katta janjal chi-kdrdilar. Chek Jalil Boybulatov degan firka jurnalisti zim-masiga tushdi. Markaziy gazeta «K,izil Uzbekiston»ning uch so-nida Fitratni «panturkist», «panislomist», «opportunist» kabi bir kator siyosiy «ayb»lar bilan krralab chitali. Fitrat matbu-ot orkali javob berishga majbur buladi. «Yopishmagan gajaklar» nomi bilan Jalil Boybulatovga yozilgan ushbu xat «Kdzil Uzbe¬kistan» gazetasining 1929 yil 15-16 sentyabr` sonlarida bosi-lib chikddi. Xat shunday boshlanar edi: «Dustim, oylar, yillar tirishib, bir asar chikargon muxar-rir dustlarning shu asar xdkidagi muxrkamalarini tinglashdan, asarning kamchiliklarini urganishdan, albatta, mamnun buladi. Mening «Uzbek adabiyoti namunalari» atalgan arzimas asa-rim x.akdnda fikringizni bildirmaklik uchun ancha urinib, 3 son gazetni tuldirganingizni kurib mamnun buldim, uk.ib xam chikdim. Xamma gapdan burun Sizga tashakkurimni bildiraman. Lekin baxtga karshi makrlangizni shunchalar kengaytirgansiz-kim, kengligi asl mak.sadning yukrlishiga sabab bulgan. Bizda, bol al ar orasida «Kuzim kurmaydir» degan bir uyun bor: bir bola kuzini k.attik. boglagandan keyin kuliga uzun bir tayok, olub, urta-da turadi. Boshk,alar uning oyogani olmok, uchun atrofdan xujum k.iladilar.
Tayokdi bola tayoBini kutarib, «kuzim kurmaydir» deb, tez-tez aylana beradir, tayok; kimga tugri kelsa, shunga tegadir. Makrlani yozganda, sizning kalamingiz x.am shul kuzi kurmas bolaning TaeFHFa uxshagan: aylangan, aylangan, kimga turri kel¬sa, shunga tekkan, orada mening kitobim unutilgan, juda oz urin olgan. Xdr xrlda makrlangiz kubrak mening shaxsimga karatilgani munosabati bilan javob tarzida emas, dardlashuv shaklida bir narsa yozaman. Mening asarimni boshlab tartibiga e'tiroz kilga-ningiz kuriladir. Adabiyot tariximizni «feodalizm», «savdo sar-moyasi» kabi davrlarga ajratishimga k.arshi kabi kurinasiz. Le¬kin uz fikringizni, ya'ni kanday tak.sim kilish lozimligini yozmagansiz. Adabiyot mutaxassisi yoki adabiyot tarixi bilan mash-gul bir odam bulsa edingiz, shu baxrna bilan sizga «yopishmok» mumkin edi. Lekin, men bilamankim, siz adabiyot tarixining odami emassiz, makrlangiz esa tasodifiy xrdisadir...» Xatda J. Boybulatov makrlasining mazmun-moxiyati va undan kuzatilgan mak.sad ochik.-oshkor aytilyapti. Lekin adib J. Boybu-latovning matbuotdagi dovdirashi mojaroni fakat boshlab be-rish uchungina ekanligini bilganmikin? Mojaro 30-yillarning birinchi yarmida avj olib, davrning iste'dodli va e'tiborli yeshlaridan Xamid Olimjonni xam uz domiga tortdi. Tanikli shoirning 1935 yilda yozgan «Jadid adabiyotining sinfiy moxiya-ti masalasi», «Xarbiy kommunizm davrida uzbek burjua poeziya-si», ayniksa, «Sovet adabiyoti» jurnalining 1936 yil 4-5-son-larida bosilib chik.kan «Fitratning adabiy ijodi xakida» ma-^olasi Fitrat ijodini shuro mafkurasi nuktai nazaridan at-roflicha taxlil kilib, J.Boybulatovlar pozitsiyasini mustax.-kamlab berdi. KJH3HFH shundaki, adibning «K^yomat» asari ateis-tik talkdn kilinib, Fitrat nomi yuraklardan sugurib olingan kommunistik yakkaxrkimchilik zamonlarida xam nashr kilindi va uzok, yillar shuro mafkurasiga xizmat ettirildi. «Ilmilik» davr sifatida tilga olinadigan 60-yillarning ikkinchi yarmi-dan uning nomi ora-sira uchraydigan buldi. Lekin nomining tilga olinishi xam kupgina firka amaldorlarini kattik. bezovta kila boshladi. Xolbuki, ularning aksariyatida Fitrat asarlari tan-k.id k.ilish uchungina tilga olinar, ba^olarda eski kontseptsiya xukmronlik k,ilar edi. Shuning uzini \gm tank.id bax,onasida tar-FH6 KILISH deb tushundilar. Masalan, B.Imomov, T.Sobirovlar-ning 1968 yilda, S.Alievning 1973 yilda dramaturgiyamiz tari-xiga bagishlangan doktorlik dissertatsiyalari va shu munosabat bilan e'lon kilingan makrla va kitoblarga munosabatda shu x,olni kuramiz. Fitrat ^ayoti va ijodining yangicha talkini 70-yillarning urtalaridan kuzga tashlana boshladi. E.Karimovning «^zbek ada-biyotida realizm tarak.kiyoti»' kitobi bu boradagi jiddiy k.adam-lardan buldi. Lekin uni adabiyotdagi amaldorlar k.abul k.ilmadi-lar. Muallif va u ishlagan tashkilot partiyaviy jazo oldi. Bu, tabiiyki, Fitratni kdyta kashf etish jarayonini sezilarli da-rajada sekinlashtirdi. 1983 yilda Ax,mad Aliev «Adabiy meros va zamonaviylik» kitobida FOHT extiyotkorlik bilan Fitrat asarlarini adabiyotshunoslik va tank.idchilik kayta kurib chik.ishi lozimligi ^ak,idagi muloxazani bildirdi. Shuning uzi x.am ki-tobning mux.okama k.ilinib, muallifning dashnom eshitishiga sabab buldi. Demokratiya va oshkoralik deb nom olgan 1985 yildan keyingi Davrda Fitrat asarlariga bir kadar xolisona yondashish imkoniya-ti paydo buldi. U. Tuychiev2, M. Yunusov3 turli munosabat bilan Uning asarlariga murojaat etdilar, birok, talkinlarda jiddiy Uzgarish sezilmadi. 1988 yil 3 iyunda «Uzbekistan adabiyoti va san'-ati» gazetasida tanikdi adabiyotshunos olimlar Izzat Sulton va Saloxdadin Mamajonovlarning «Madaniyatimizning ikki siy-mosi» makrlasi e'lon kilindi. Mualliflar Fitrat ijodini urga-nish va munosib baxrlash kechiktirib bulmaydigan vazifalardan ekanligiga dikdatni karatdilar. Nixryat, 80-yillarning oxirla-ridan Fitrat asarlarini urganishda yangi bir boskich paydo bula-yotgani kuzga tashlandi. Bevosita adib asarlarini nashr etish, ukuv-chilarga yetkazish ishlari boshlandi. Matbuot saxifalarida uning ilmiy, badiiy, publitsistik asarlaridan namunalar e'lon kdlina boshladi. «Shark. yulduzi» jurnalining 1989 yil 1-sonida E. Kari¬mov suzboshisi bilan adibning mashxur asarlaridan «Abulfayz-xon» dramasi chop etildi. Uni Safo Zufarov nashrga tayyorladi. 90-yillardan adabiyotshunosligimizga bir kagor iste'dodli yoshlar kirib keldilar. Jumladan, X- Boltaboev «Noma'lum Fitrat» nomli makrlasida («Yoshlik» j. 1990 y., 4-son) ilk bor mashxur adibning asarlari ruyxatini tuzib, e'lon kildi. Fitrat ijodini xolisona urganish va baxrlash mustakillik-dan keyin ilmiy va rejali asosga kuchdi. Utgan yillar ichida uning kupgina asarlari nashr etildi. Ular xakida ilmiy-tadki-k,ot ishlari yaratildi. Kuplab nomzodlik, doktorlik disserta- siyalari yozildi. Uning keng kamrovli, k,omusiy merosi birgina adabiyotshunoslar, tilshunoslar emas, tarixchilar, xuku^shunos-lar, musikashunoslar, elshunoslar kabi juda kup va xilma-xil sox.a mutaxassislarini uziga jalb etmokda. Istiklol davrida u xakda x.imoya kilingan doktorlik dissertatsiyalaridan kuyidagilarni kursatish mumkin. Adabiyotshunoslik buyicha: X- Boltaboev. «XX asr uzbek adabiyotshunosligi va Fitratning ilmiy merosi» (T., 1996
y.);
I. Baniev. «Fitrat dramalari poetikasi» (T., 1998 y.). Falsafa fanlari buyicha:
B. Ergashev. Jadidchilik ijtimoiy-siyosiy Boyalarining shakl-lanishi va tarakdiyoti tarixidan. Yosh buxorolilar mafkurasi, T., 19931;
Xukukdpunoslik buyicha:
D. Toshkuziev. XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asrning bi-rinchi choragi Uzbekiston xalkdari siyosiy-xukukiy tafakkuri-ning asosiy yunalishlari, T., 19952. Bugun adibning bosilib chikdan. va chik.ayotgan kitoblarini bir yerga tuplasa, salmok/gi meros buladi. Ayniksa, adib asarlapining kup tomligi nashri boshlanganligi va uning 3 jildi nashr etilganligi muxim xrdisa buldi1. Ular xakida risolalar, kat-ta-kichik kitoblar nashr kilindi2. Abdurauf Fitrat kadim ilm-fan beshiklari-Taryaoshai x;oli dan ^LTap Buxoro shaxrida 1886 yili tugildi. Yukorida keltirilgan Xoji Ne'matulla Muxtaram ma'lumotla-ridan uning otasi Abduraximboy degan kishi ekanligi va sar-roflik bilan shugullanganligi ma'lum buladi. «Sarrof» suzi lugatlarda «pul maydalovchi», «pul almashtiruvchi» deb izoxlana-di. Xar xrlda uning uziga tuk., ayni paytda, ukimishli, dunyo-ning baland-pastidan xabardor kishi bulganligiga shubxa yuk.. Tabiiyki, savdo bilan shugullangan. Ma'lumotlarga Karaganda, Turkiya, Eron, Kdshkarga tez-tez borib turgan. Onasining oti Bibijon (tuda nomi Nastarbibi, ayrim manbalarda Mustafbi-bi) bulib, taxminan 1866 yillarda tushlgan. UELI Abdurauf xdbs-ga olingan 1937 yilda u x,ayot edi. Oilada Abduraufdan tashk.ari yana ikki farzand — ukasi Abduraxmon va singlisi Max,buba x.am bor edi. 20-yillarning faollaridan bulgan, goxr she'r x.am mashk. kiladigan Max.buba Raxim k.izining nomi ukuvchilarga bir kadar tanish. Abduraxmonning esa 10-yillarda Kogon bosmaxonasida x,arf teruvchi bulib ishlaganini xabar kiladilar. Abdurauf dastlab uz davrining eski maktablaridan birida, sung mashxur «Mir Arab» madrasasida ukidi. Zamondoshlarining ma'lumot berishlaricha, u Buxoroda 18 yoshlariga k.adar ukidi. Sung, chamasi, bir oz otasi yonida xizmat kdlgan, birga xajga borish-gan, Turkiya, Eron, Xindiston, Arabistonda bulishgan. «Tazki-ratush-shuaro» muallifi Ne'matulla Mux.taramning uni xam ota¬si kabi «sarrof» deb atashi, «Xoji mulla Abdulrauf» deb ta-nishtirishi bejiz emas. Shuningdek, uning Markaziy Rusiyaning Moskva, Peterburg kabi shaxarlariga xam sayoxat kilgani ma'lum. Bu safar—sayoxatlar, mutaxassislarning anikdashlaricha, 1904— 1907 yillarga t}tri keladi. 1909 yilda x.amsha^arlari aka-uka Usmonxuja va Atoxuja Pulatxujaevlar x.amda Mazxdr maxzum Burx,on maxzum ugli va Mukimbek bilan Istanbulga ukishga ke- tadi. 37-yildagi sud-tergov ma'lumotlariga kdraganda, Fitrat Istanbulda 1909—1913 yillari «Dorulmuallimin»da ukigan1. Ta-laba xamshaxarlari ishtirokida «Buxoro ta'mimi (umumiy) ma-orif» jamiyatini tuzgan. Chamasi, u buxorolilarning uzaro mod-diy-ma'naviy xamkorlik uyushmasi vazifasini bajargan.
«Yosh turklar inkilobi» munosabati bilan kizgin siyosiy kurashga kark. bulgan Turkiya muxiti Fitratga kattik. ta'sir kursatdi. U siyo-satga shungidi, badiiy ijodga zur berdi. 1909 yilda «Munozara» («Xindistonda bir farangi ila bu-xoroli mudarrisning bir necha masalalar ^am usuli jadida xusu-sida k.shshsh munozarasi») asari Istanbulda chop etildi. 1911 yilda «Sayxa» she'riy tuplami, 1912 yilda «Sayyox. xindi» («Bayo-noti sayyoxi xindi») bosilib chikdi. 1913 yilda Fitrat Buxoroga maorif va madaniy-ijtimoiy kurilish xakidagi yangi goyalar bilan kaytib keldi. Birok, bu-larni mutaassiblik avj olgan Buxoroda amalga oshirishga yul yuk, edi. Shu sababli Shaxrisabz va Karkida yangi maktablar ochish bilan shugullandi. Kdska muddatda Buxoro jadidchilik xaraka-tining yetakchi vakillaridan biriga aylandi. Birok,, kup ugmay, 1915 yildayok. Buxoro jadidlarining uz orasida xam ajralish yuz berdi. Chetda ukib kelgan yoshlarni x.arakatning maorif va madaniyat bilan cheklanuvchi maksadi x,am, musulmonlarni in-sofga chakiruv ork.ali unga erishishni kuzlovchi vositalari xam kdnoatlantirmay k.uydi. Ular solik/garni kamaytirish, dex,-k.onlarning ax.volini yaxshilash, amaldorlarning uzboshimchali-gini cheklab kuyish kabi siyosiy talablar bilan chikishni tak-lif k.ildilar. Bu nuktai nazar jadidlarga xayrixox. juda kup yoshlarga ma'kul buldi. Shu tarikd jadidlarning uzi
«eski» va «yangi»ga - ung va sulga ajraldi. Ungga Abduvox.id Burx.onov, sulga Fitrat bosh bulib k,oldilar. Fitratning bu kdrashlari uning shu davrlarda yaratilgan va XX asr boshi uzbek publitsis-tikasining, dramachiligining nodir namunalaridan bulib k.ol-gan «Rax.bari najot» (1915), «Oila» (1916), «Begijon» (1916), «Mavludi sharif» (1916), «Abo Muslim» kabi asarlarida aks etgan edi. Ayni paytda, Fitrat yangi maktablar uchun yangi dars-liklar xam yezdi. «Muxtasar islom tarixi» (Samarkand, 1915), «Uku» (1917, Boku) kitoblari bunga dalil. «Uku»ning «birinchi bulak» ekanligi kuzda tutilsa, muallifning bu ishga katta reja bilan kirishgani ma'lum buladi.
Afsuski, mazkur asarlarning ba'zilari xrzirda yuk.. U xavdagi ma'lumotlar, fikr-mulox.aza-largina yetib kelgan. Lekin bu asarlarning deyarli xdmmasi uz davrida juda yuksak baxrlangan. Masalan, bu kitoblarning yuzaga chikishida shaxsan moddiy yordam kursatgan Fayzulla Xujaev «Oila» va «Begijon»ni «mavjud tuzumni kattik. tankid kil-gan, uning barcha kamchiliklarini ayovsiz ochib tashlagan, amir-likning chirik sistemasini fosh kdlib bergan» kitoblar kato-riga kiritadi.
Fitrat 1917 yil Fevral` inkilobidan sung siyosiy ishlarga tamoman shungib ketdi. Buxoro jadidlarining sul kdnoti tashab-busi bilan tuzilgan «Yosh buxorolilar» inkdlobiy partiyasiga sarkotib bulib saylandi. Samarkandlik ilgor yoshlarning Mar-donkul Shoxmuxammadzoda muxdrrirlik kilayotgan «Xurriyat» (1917) gazetasida keskir makrlalar bilan chikdi. Kup utmay, unga musherirlik k^ildi (1917 yil 27-sonidan 1918 yil 87-sonigacha). Yangi Rusiya Muvakdat xukumati bilan uzaro tenglik alokalari-ni yulga kuyish ishlarida faol katnashdi. Birok,, bir tomondan, amir va u suyangan mutaassib a'yonlar, ikkinchi tomondan, chor kolonial siyosatining bol`sheviklar tomonidan uzgarishsiz k;oli-shi «Yosh buxorolilar»ning mustak^llik va demokratiya xakdtsagi orzulariga yul bermaydi. Fitrat buni bilgan edi1. Shu sababli «bol`shevik bal osi» bosh kutargan 1917 yilning Oktyabrini «Yurt kaygusi» deb bax.olagan edi. Shunga kdramasdan, u kelajakdan umid uzmadi. 1917 yilgi Turkiston muxtoriyatini sungsiz mexr bilan karshi oldi. U e'lon kdlingan 27 noyabr` tunini «milliy layla-tulk,adrimiz» deb atadi. Ayni paytda, Buxoroda «Yosh buxoroli-lar»ning amir bilan bax.si davom etardi. «Yosh buxorolilar» kuch-larini k,ayta saflab chikdilar. 11 kishilik yangi Markaziy RSumita tuzildi. Fitrat tayyorlagan islox.otlar loyix,asi bir oz tuzatish-lar bilan k.abul kdlindi. Unda mashrutiyat (konstitutsion monar¬xiya) FOHCH asos k,ilib olingan xamda din va shariatga alox.ida mavk,ye ajratilgan edi. 20 fevralda Turkiston muxtoriyati shurolar tomonidan xoi-nona krnga botirildi va u «Kukrn vok.yeasi» nomi bilan tarixga kirdi. Martda Buxoroda sodir bulgan «Kolesov vokeasi» kuxna Buxoroning «k.adimchi» va «jadidchi»si orasida utib bulmas chox. kdzdi. Ota bilan bolani, amirlik va yoshlarni bir-biriga xundor Dushmanga aylantirdi. Amir KHPFHH yasadi. Yosh buxorolilarning omon k.olgan kismi Samarkand va Toshkentda jon sakladi. Fitrat Toshkentda panox. toddi. Siyosiy ishlardan uzoklashib, madaniyat-ma'naviyat bilan shugullandi. Shu yili dastlab Xadradagi maktab-Da, may-iyun` oylaridan Turkiston musulmon dorilfununy k.oshida tashkil topgan dorilmualliminda til va adabiyotdan dare berdi. Fitrat va Chulpon birinchi marotaba Toshkentda 1919 yilning boshvda uchrashdilar. Fitrat 1919-20 yillarda Afgonistonning Tosh-kentdagi elchixonasida tarjimonlik kiladi.
Fitratning Toshkentdagi eng yirik xizmatlaridan biri «Chi-ratoy gurungi» jamiyatini tashkil etishi buldi. Jamiyat 3 yil (1918—20) yashadi, lekin uzbek tili va adabiyotigina emas, umu-man uzbek madaniyatining shakllanish va tarakdiyot tarixini yangi, zamonaviy ilm asosida urganishni boshlab berdi. K,ayum Rama-zon, Shorasul Zunnun, Elbek, Shokirjon Raximiy, Rulom Za-fariy, Mirmulla Shermuxamedov, Rozi Yunus, Chulpon, Botu, Sanjar Siddik,, Mannon Ramz, Mannon Uygur jamiyatning faol a'zolari edilar. Fitratning SH.Raximiy va K,.Ramazon bilan xammualliflikda yozgan «Ona tili» (1918) darsligi, «Chuzgilar» («Unlilar») imlosi xakidagi Bts.Ramazon bilan xamkorlikda yozgan «Bitim yullari» (1919) ukuv k.ullanmasi, «Insoniyat xdkida Navoiyning fikri» (1919) risolasi shu davrda maydonga kel-gandir. Kdyosan olganda, jamiyat til masalalariga aloxida e'ti-bor bergani kuzga tashlanadi. Jamiyat krshida «Imlo tudasi»-ning tashkil topishi bejiz emas edi. Fitrat, Botu, Elbek x,amkorlikda 1920 yilning 9 aprelida «Tong» jurnalining 1-sonini bosmadan chikardilar. Jurnalda «Chigatoy gurungi» a'zolarining deyarli barchasi ishtirok etdi. Afsuski, uning 3-soni chik.ib, tuxtab krladi. Fitrat uz x.ayotining Toshkent davrida «Uguzxon», «Chin se-vish», «Xind ixtilolchilari» kabi asarlarini yaratdi. Chamasi, Turkiston muxtoriyatining fojiali tugatilishi munosabati bi¬lan yozilgan va adibning sungsiz iztiroblarini ifoda etgan bir pardalik «Temur saganasi» asari xam shu davrda maydonga kelgan. Afsuski, uning tuda nusxasi yuk,- Turli munosabat bilan kuchi-rib olingan parchalarigina saklanib kolgan. «Uruzxon», muta-xassislar fikricha, bosilgan emas. Uning ustiga, takdiri no-ma'lum. «Chin sevish» (1920), «Xind ixtilolchilari» (1923) Xin-diston xalklarining ozodlik, mustakillik uchun olib borgan ku-rashlari x.ak.ida. Aslida, bu Turkiston vok,yealarining xorijga kuchirib tasvir etilishi edi. Shunga kura, bu asarlar uz davri uchun benixrya dolzarb edi. 1920 yil sentyabr` vokealaridan kup utmay, Fitrat Buxoroga keladi1. Extimol, bunda shu davrdagi Buxoro xukumatining rax.-bari Fayzulla Xujaevning xizmati bordir. Chunki ularning bir-birlariga xurmat va ixlosi juda baland bulgan. Fitrat Fayzul¬la Xujaevning did va saviyasini, siyosatchilik iktidorini yuk-sak k,adrlar, u xam uz navbatida adibning noyob iste'dodini baland tutar edi. Xullas, Fitrat 1920 yilning oxirlarida Fay-zulla Xujaev bosh Buxoro xukumatining a'zosi edi. Partiyaga esa, u 1919 yilda Toshkentdaligida utgan. Usha yili iyunda bulib utgan Buxoro Kommunistik partiyasi 1- s'ezdida Markaziy Komitetga a'zo bulgan. Sungrok, Buxoroda payti Buxoro Kommunistik partiya¬si Markaziy Komiteta Siyosiy byurosi a'zosi kilib saylandi. 1921 yildan Xalk. maorifi noziri, yana bir yil utgach, xorijiya noziri, xalk. xujaligi yigilishining raisi, jumxuriyat Mar¬kaziy Ijroiya Komiteti raisi urinbosari, Xalk. Nozirlari Shurosi Raisining muovini, X,ukumat plan va smeta tashkiliy xay'atining raisi, Buxoro Xalk. Shurolar Jumxuriyati Mexnat kengashining Prezidium a'zosi vazifalarini olib bordi. Jumxuriyat ijtimoiy-madaniy xdyotining xdmma masalalarida faol ishtirok etdi. Xususan, uning gayrat va tashabbusi bilan 1921 yilda Buxoroda Shark. musik,a maktabi ochiladi. Maktabga Domla Dalim Ibodov, Shox.nazar Sox.ibov, Bobokul Fayzullaev kabi mashxur xrfizu makrmshunoslarni tuplaydi. Uz uyini (sobik. Dzerjinskiy 8, xrzirda buzilib ketgan) shu maktabga beradi, uzi unga mutasaddilik k,iladi. Fitrat va Fayzulla Xujaev ta¬shabbusi bilan zamonaviy kadrlar tayyorlash yulga kuyiladi. 60 dan ortik. yoshlar Germaniyaga ukishga yuboriladi. Fitrat bosh Xalk. maorifi nozirligi 1920 yilning 30-oktyabrida Buxoro inkilo-bi tarixini yozish xakida k,aror k.abul k.iladi. 1922 yil 14 sen-tyabrda esa Jumxuriyat Markaziy ijroiya kumitasi Buxoroda do-rulfu rulfunun ochish x.akdtsagi tarixiy karorini e'lon k^iddi. Ilmiy markaz tashkil kilish x.arakatlari boshlanadi. Buxoro ilmiy ja-miyati tuziladi. Fan va madaniyat tarixiga oid nodir kulyozmalar tuplana boshlaydi. Ilmiy-tadk.ik.ot ishlari yulga kuyiladi. Ja-miyatning «Anjumani tarix» shu'basi k,isk.a muddatda «Buxoro arki tarixi» kulyozmasini nashrga tayyorlaydi. 1921 yil martdan Buxoro jumxuriyatida turk (uzbek) tili dav-lat tili deb e'lon kilindi. Davlat teatri tuzildi (1921). Tosh-kentdan Mannon Uygur, Abdulx.amid Chulpon taklif etildilar. Vak.f ishlarini boshkarishga esa mashxur Munavvark.ori Abdura-shidxonov jalb etildi. Yosh jum^riyat juda kiska muddatda Tur-kiya, Eron, Afgoniston bilan dustlik, xamkorlik munosabatla-rini yulga kuydi. Bu ishlarning barchasi, birinchi navbatda, Fitratning va uning safdoshi Fayzulla Xujaevning akli va gayrati bilan boshlangan edi. Birok, jumxuriyatning erkinlik, Mustakillik yulidagi bu xarakatlari markazning Turkistonda-gi noibi — Turkkomissiyaga yokmadi. 1923 yil 12 iyunda Rusiya Kommunist (bol`sheviklar) partiyasi Markaziy Komiteti Siyo¬ Byurosi «Buxoro masalasi»ni kurdi. Siyosiy byuro Buxoro Shurolar Jumxuriyatida davlat xokimiyatini yanada «demokrat-lashtirish va aktivlashtirish» tugrisida karor kabul kildi. Kdrorga Stalinning Buxoro Nozirlar shurosining tarkibi Xakidagi «Buxoro xukumati nomi ostida ish kurayotganlarning xalk. va sovet xukumatiga x.yech bir alokadorligi yuk» degan fikri asos kdlib olindi. Buxoro jumxuriyatida x.okimiyatga boylar, savdogarlar tortilgan, birorta x,am dexkrn yuk., uning ustiga xammayok, karindoshchilik, degan ayb kuyiddi. Shu yil 23 iyunda Rusiya kommunist (bol`sheviklar) partiyasi Markaziy Komiteti kotibi YA. E. Rudzutak ishtirokida Buxoro Kommunistik partiyasi Markaziy Komitetining Plenumi utkazildi. Buxoro xukumati-ning 5 a'zosi — Nozirlar kengashi raisining birinchi urinbo-sari Atoullo Xujaev, Ijroiya kengashi raisining birinchi urin-bosari Muinjon Aminov, Xalk. xujaligi kengashi rais urinbo-sari Abdurauf Fitrat va kengash xay'ati a'zolari Sattor Xuja¬yev, Yokubzodalar partiyadan uchirilib, ishdan olindi. 24 iyunda utgan Buxoro jumxuriyati Markaziy Ijroiya Kumitasining 11-sessiyasi esa, Fitratni «Buxorodan chikarmokga» k.aror berdi. Fayzulla Xujaev, ayrim ma'lumotlarga Karaganda, shu paytlari Moskvada davolanishda edi. U masaladan bir kadar xabardor bulib, Fitratning jazosini iloji boricha yengillatish tadorikini kiladi. Umuman olganda, zamonasining bu ikki noyob shaxsiyati orasidagi munosabatlar, yukrrida aytganimizdek, FOHT samimiy bulib, uzaro xurmat va mux.abbat asosiga kurilgan. Chunonchi, Fitrat Fayzulla Xujaevni «eshonjon», «pirimiz», «amirimiz» deb alk,ar, u esa uz navbatida mashxur adibni tirik klassik si-fatida kadrlar, uning millat va jamiyat uchun nix.oyatda kerakli-gini dildan XD1S kilar edi. Shu sababli, Buxoro xukumati raxba-ri arbob yezuvchisini saklab k,olishning xamma xarakatini kildi. Aslini olganda, Akmal Ikromovning xam Fitratga mexri ba¬land bulgan. Tadkik,otchilarning ma'lum kilishicha, u vaziyatni yumshatish uchun Fitratni Stalin bilan uchrashtirgan. Fitrat¬ning usha davrdagi ma'lum va mashxur davlat arboblarimiz bilan bunday yakdn munosabatini uning Uzbekistan Milliy Xavfsiz-ligi xizmati arxivida saklanayotgan sud-tergov xujjatlari ma-teriallaridan sezib olish kiyin emas. 1923-24 yillarda Fitrat Moskvadagi sobik. Lazarev Shark tillari instituti (1921 yildan Sharkxiunoslik ilmiy-tadk,i-k,ot instituti)da ishladi, ilmiy ish bilan shugullandi. Lenin¬grad davlat universitetining Shark. fakul`tetida Shark. xalkla^ ri tili, adabiyoti, madaniyatidan ma'ruzalar uk.idi, professor-likka saylandi. Ayni paytda, «Abulfayzxon» (Moskva, 1924), «Shaytonning tangriga isyoni» (Toshkent, 1924), «Arslon» (Samarkand—Toshkent, 1926) kabi k.ator dramatik asarlari, «Bedil» (Moskva, 1923; Tosh-kent, 1924) ilmiy-ommaviy ocherki, «Uzbek tili kridalari tugri-sida bir tajriba: Sarf (1-kitob), Naxv (2-kitob)» (1925), «Sar-fi zaboni tojik» (Samarkand, 1925), «Adabiyot kridalari» (Sa-markand- Toshkent, 1926) kabi darslik-kullanmalari bosildi. Fitrat Uzbekistonga 1927 yilda kaytib keldi. Uzbekistan Kommunistlar partiyasi sarkotibi Akmal Ikromov taklifi bi-lan poytaxt Samarkandda yangi tashkil topgan Oliy pedagogika instituti (xrzirgi SamDU)da ish boshladi. 1927 yilda Boku dorulfununi professori mashxur Bekir Chuponzoda xam ushbu dargoxga taklif kdlinib, dare berganligi ma'lum. Umuman, 20-yillar, xususan 2-yarmi, Fitrat ilmiy faoliyatida muxim yil-lar buldi. U uz axamiyatini bugungi kungacha yukrtmay kelayotgan «Eng eski turkiy adabiyot namunalari» (matn, taddikrt, izox.-lar, Samarkand - Toshkent, 1927), «Uzbek adabiyoti namunala¬ri» (matn, tadkikrt, izoxdar, Samark.and-Toshkent, 1929), «Shark. shaxmati» (Samarkand — Toshkent, 1928), «Uzbek klassik musi-kasi va uning tarixi» (Samarkand - Toshkent, 1927), «Fors shoi-ri Umar Xayyom» (Samarkand — Toshkent, 1929) kabi kuplab tad-kik.otlar e'lon kdldi. Matbuotda kanchadan-kancha mak.olalar bos-dirdi. Bu asarlari bilan yangi uzbek fani-madaniyatining bir kdtor yunalishlariga yul soldi. Xususan, Turkiston xalklari-ning boy va kadim madaniy merosini xdr tomonlama, izchil va muntazam, ayni paytda, chukur ilmiy urganishni boshlab berdi. Ming yillar osha yonma-yon yashab kelgan uzbek-tojikning ada-biy-madaniy merosidagi mushtarak ji^atlarga dik.k,atni karat-di. Uzbek adabiyotining manba-mansha'larini aniklab berdi, tarixiy tarak.k.iyotini yoritdi. Adabiy ok,imlar, maktablar, ular-ning vakillarini urgandi. Davrida shuxrati olamga yoyilib, za-monlar utishi bilan tarix k.atlarida unutilib k.olgan unlab shoirlarning merosini izlab topdi, k.ayta kashf etdi. Afrosi-yob - Alp Er Tunga marsiyasidan Yassaviygacha, Yusuf Xos Xojib-dan Turdi, Mashrab, Umarxongacha, zamondoshlari Elbeku CH^lpongacha yezdi. Yangi uzbek adabiyotshunosligi ilmining tamal toshini kuydi. «Adabiyot k.oidalari» (1926) va sungrok. yozgan «Aruz xdkdda» (1936) kitoblari bilan buyuk Navoiylar kjeak bos-Kichga olib chikk,an uzbek adabiy estetik tafakkurini yangi davr tushunchalari bilan boyitdi, davom ettirdi va adabiyot nazari- buyicha xam zamonasining yetakchi mutaxassisi sifatida e'ti- va e'tirof K.OZONDI. Fitrat uz dramalari bilan uzbek dramaturgiyasi rivojida rol` uinadi. «Chin sevish» va «X.ind ixtilolchilari» asar larida Xindiston xalklarining ozodlik va mustakillik uchun ingliz mustamlakachilariga karshi olib borgan murosasiz kurash-lari orkali Turkiston xalklarining tuganmas dardlarini ifo-da kildi. «Abulfayzxon» adabiyotimizda tarixiy mavzuda yozilgan bi-rinchi drama edi... 20-yillarning 2-yarmidan sharoit uzgardi. Shuro tuzumi kdror topa borgan sari erkin fikr torayib bordi. Eski ziyolilarni, xususan jadidlarni krralash boshlandi. Xar bir xrdisaga sin-fiy-partiyaviy yondashish kuchaydi. Yukrrida kayd etilganidek, 1929 yilda «K,izil Uzbekistan» gazetasining 3-sonida (13, 14, 15 may) J. Boybulatovning «Uzbek adabiyotida chigatoychilik» ma-krlasi bosildi. Fitratning «Uzbek adabiyoti namunalari» muno-sabati bilan yozilgan bu makrla boshdan oxirigacha uning mual- lifini «fosh etish»ga karatilgan edi. Chunonchi, u marksizmni inkor kilishda, utmishni ideallashtirishda, burjua millatchi-ligi goyalarini tashvik. etishda ayblandi. Fitrat va asarga suzbo-shi yozgan Otajon Xoshim matbuotda'javob bilan chikdilar. Tabi-iyki, Fitrat x.ak.idagi gap-suzlar bu bilan tuxtamadi. 1930 yil-dan esa unga siyosiy ayb kuyila boshlandi. Muallif tadkik.otla-ri uning «aksilshuroviy» faoliyatiga «ashyoviy dalil» sifatida tilga olina boshladi. «Shark, x.ak,ik.ati» gazetasining 1930 yil 180, 182, 183-son-larida J. Boybulatovning «Uzbeklarning adabiy merosi» bay rogi ostidagi panturkizm» sarlavx.ali mak.olasi bosildi. Mu¬allif Fitratning «tarix»ini kavlashga tushdi. 1923 yildagi «ayb»larini kuzgadi, sudga tortilmay krlganini kutarib chik.-di, uni ochikdan-ochik. «sinfiy dushman» deb e'lon kilib, is-botlashga kirishib ketdi. Yukrridagi kitobi x.ak,ida esa, «Kur'-on»ni nashr k.ilish proletariat ishiga kanchalik xiyonat bulsa, mazkur «Uzbek adabiyoti namunalarining chop etilishi xam shun-chalik jinoyatdir», degan xulosa chikardi. Darvok.ye, ushbu makr-laning ruscha bir nusxasi Fitratni ayblovchi xujjat sifatida uning «Jinoiy ishi»ga ilova k.ilingan. Shularga karamasdan, F. Xujaev 1923 yildagi singari adibni yana saklab k.olishga muvaffak, buldi. 1937 yilda esa, saklab krlishning iloji bulma-di. Shu yili 24 aprelda Uzbekistan prokurorining kursatmasi bilan Davlat Xavfsizligi Boshkarmasi 4-chi bulimining bosh-ligi Davlat Xavfsizligi leytenanti Okabekov tomonidan xibs-ga olindi.Fitratning 1937 yil 22 iyulda tuldirilgan «Max.buslik an-ketasi»dan:
Ismi sharifi: Fitratov Rauf Raximovich.
Abdurauf Fitrat 365 Tugilgan yili va joyi: 1886, Buxoro shaxri. Doimiy yashash joyi: Toshkent shaxri, Guliston maxallasi, 116-uy.Ish joyi: Pushkin nomli Til va adabiyot instituta. Kasbi: ilmiy xodimlar sektsiyasi a'zosi. Mulki: xususiy uyi bor. Ijtimoiy ax.voli: xizmatchi. Millati va fuk,aroligi:
uzbek, SSSR. Partiyaviyligi: yuk.. Ma'lumoti: oliy. Sudlanganmi: yuk..
Oila tarkibi
Xotini: Fitratova Xikmat, 25 yosh, uy bekasi. Onasi: Fitratova Bibijon, 70 yosh. K,izi: Fitratova Sevar, 7 yosh.Tergov va suroklar boshlandi. Bir yarim yillik kiynoklar-dan sung «millatchi», «aksilinkilobchi», «aksilshuroviy» degan ayblari yetmay, «xalk. dushmani», «vatan xoini» kabi tavki la'-natlar yopishtiriddi. Eng keyin «topgan»lari «nemis», «ingliz» razvedkasi «aygokchi»si ekanligi buldi. Va shular asosida SSSR Oliy sudi xarbiy kollegiyasi tomonidan sud kilinib, 1938 yil-ning 4 oktyabrida otib
uldiriddi.
Arxiv materiallari orasida Fitratning xotini X,ikmatoy-ning 1956 yildagi suroviga javoban utla yili 5 noyabrda mazkur ^arbiy kollegiyaning adliya polkovnigi V.Borisoglebskiy imzo-si bilan Uzbekistan Ichki ishlar vazirligi 1-maxsus bulim bosh-ligiga yullangan kursatmasi bor. Unda Fitratning 1938 yil 15- oktyabrda sud kilingani (x.olbuki bu vaktda adibning otilganiga 11 kun bulgan edi) va jazoni utash davrida 1944 yil 3 noyabrda (!) vafot etgani(!!) ma'lum kdlinadi. Bunday x.ollarni k.atagon davri xujjatlari orasidan istagancha topish mumkin. SSSR Oliy sudi 1957 yil 1 avgust majlisida SSSR Oliy sudi xdrbiy kollegiyasining Fitrat x.akidagi 1938 yil 5 oktyabr-Da chikdrgan xukmini (U x.am bir kator safdoshlari singari ol-Din otilib, keyin sud kshingan edi) bekor kildi. Lekin shun-Dan keyin x.am bu nomni uz urniga kuyish uchun 30 yildan ortik,-Rok, vak.t kerak buldi. Istikdolgina x,amma narsani joy-joyiga y Bugun Fitrat nomida Toshkent va Buxoroda kuchalar, maktab-bor. Tugalgan shaxrida yodgorlik muzeyi ochilgan, xiyobon bar-Po etilgan, 1996 yilda tavalludining PO yilligi mamlakat mik.yosida nishonlandi. Alisher Navoiy nomidagi Uzbekistan Respublikasi Davlat mukofotiga sazovor bulgan. Fitratning Fitrat krmusiy ilmga ega, uz kalamini badiiy ijodiy merosi va ilmiy ijodning juda kup soxalarida sinab kurgan va muvaffakiyat krzongan kamyob iste'-dodlardan edi. X- Boltaboev «Noma'lum Fitrat» makolasida
adib asarlarining 87 ta kursatkichini ilova kilgan edi1. Ilxrm Baniev va B. Ergashev
1994 yilda bu kursatkichni 134 taga yetkazadilar2. Ularning salmokli bir k.ismi she'r,
x,ikoya, ijtimoiy nasr, drama singari badiiy janrlarda yozilgan asarlardir. Ikkinchi
bir kismi — publitsistika, kundalik makrlalar. Yana bir kis-mini turli-tuman ukuv
darsliklari tashkil kiladi. Nixryat, yana muxim bir kismi ilmiy-adabiy
tadkikrtlardan iborat. Darvoke, uning ilmiy tadk.ikrtlari birgina adabietshunoslik
doirasida cheklanmaydi. U zabardast tilshunos, tarixchi, faylasuf, xukukshu-nos,
musik,ashunos. U urta asrlardagi krmusiy ziyolilarimiz sin¬gari musikaning x.am
nazariyasi, xam amaliyoti bilan shugullan-gan, u x.akda maxsus risola yaratgan. U shaxmat tarixi xakida tad-kdk.iy mak.olalar yozgan, xdtto yer kurilishining ilmiy jixatla-ri bilan kizik.k.an va yakindan shugullangan keng k.amrovli is-te'dod ekanligi ma'lum buladi.
Fitratning bizga ma'lum bulgan she'rlari, shu jumladan uzbekchalari u k,adar kup emas. Muta-xassislar uning uzbekcha she'rlari adadini 20 atrofida belgi-laydilar. U, taxmin k.ilish mumkinki, talabalik yillaridayok. she'r mashk. k.ilgan. Ilk she'rlarini Buxoro mux.iti an'anasiga kura forscha yozgan. XX asrning boshlarida uni «Mijmar» taxal-lusli shoir sifatida taniganlar. Mijmar - xushbuy narsalar solib tutatiladigan chugdon. Ne'matulla Muxtaram uni uz tazki-rasiga kiritar ekan, shoirning kasbi (sarrof) va taxallusidan kelib chik^b, suz uyini siladi, unga iltifot kursatadi. Chunon-chi uni «udsuz» (xushbuy narsalarni tutatuvchi), «baxurafruz» (yok.imli narsalarni yokuvchi) deb ta'riflaydi. Sarrof suzining «suz ustasi», «suxandon» ma'nolaridan xam samarali foydala-nadi. «Xushbayon», «majlissheva» (utirishlarga jon kirituvchi), «rok.iy» (sexrgar) kabi s^zlarni ishlatadi. Hyp taratuvchi tab'i bilan mijmar singari xumorlar bazmiga gulu rayx.onlar shu'la-sini sochuvchi, deb sifatlaydi. fitratning dastlabki she'riy tuplami «Sayxa», mutaxassis-lar ma'lumot berishlaricha, 1909 yilda Istanbulda bosilgan. «Sayxa» «Far\ang»da «bong, faryodi daxshatangiz, na'ra» deb izox.-langan. Undagi she'rlar Vatan xakida edi. Vatan xakdda osoyishta suzlab bulmasdi. Uning dardi nixryasiz, jaroxatlari xalokatli edi. Shoir uning «xoli xarob»ligidan, «panjai gam»dan «pira-xani (libosi)» chokligidan dod soldi. Unga mexru muxabbatini xaykirib aytdi. U bilan iftixor etdi. Uni xar narsadan mukad-das tutdi. U uchun baxt va najot kidirdi:
Binmo, safari azmi tavofi Vatani man, O\-ox., chi Vatan, sajdago^i jonu tani man. Xam moxi manu osoyishi, izzu sharafi man, Xam Ka'bai man, kiblai man, x;am chamani
man. (Mazmuni: Vatanimni ziyorat kdlmokda erta tongda kel. Xay-xay, kdnday Vatan bu ! U - mening sajdagoxim, jonu tanimdir. U mening osmondagi oyim, osoyishim, izzatim, sharafim, Ka'-bam, k,iblam va chamanimdir.) «Sayx.a»ga kirgan she'rlardan biri shunday satrlar bilan bosh-lanar edi. Shoirning bu ugli she'rlari 1914 yilda «Sadoyi Turkiston» gazetasida x.am bosildi. Fayzulla Xujaev uzining Buxoro ink,i-lobi tarixiga bagishlangan kitobida bu x.akda shunday yozgan edi: «Vatanparvarlik she'rlari tuplami bulgan «Sayx.a»ni ushgan ki-shilarni Buxoro xukumatigina emas, rus xukumati x.am ta'k,ib k,ila boshladi. Chunki bu she'rlarda Buxoro mustak;illigi FOHCH birinchi marta juda york,in shaklda ifodalab berildi...» 1917 yilda Fitrat uzi mux.arrirlik kdigan «Xurriyat» gazeta-svda «Yurt k,ayrusi» nomi bilan bir turkum she'rlar e'lon kdtdi. Dik,k,atga sazovor joyi shundaki, ularning aksariyati sochma she'r¬lar, Fitratning uzi aytmok,chi, mansuralar. Bunday tajribagada-biyotimizda ilk bor Xamza tomonidan kdiingani ma'lum. Masalan, U «Sadoyi Turkiston» gazetasining 1914 yil 18 iyul` sonida bo¬silgan bir she'riga «She'ri mansur» (nasriy she'r) ot kuygan edi2. «Yurt kaygusi»ga kirgan she'rlarining birinchisi «Xurriyat»-ning 1917 yil 28 iyul`, oxirgisi 29 dekabr` sonida e'lon kilin-gan. Shulardan oxirgisi aruz vaznida. K,olganlarida, tabiiyki, vazn yuk. She'rlar ruknning sarlavxasidan kurinib turganidek, yurt - Vatan kaygusiga bagishlangan. Zamon inkiloblar zamoni edi. Chor xukumati kuladi. Epchil millatlar darxol istiklol rejala-rini kura boshladilar. Turkistonning takdiri kdnday buladi? Ayniksa, sunggi asrlarda zalolatga botgan, dunyodan uzilib, fisku fujurga kumilgan, uz kiyofasini yukrta boshlab, uzga millat yetoviga tushgan Turkistonning. Fitratni kiynayotgan dard — shu! Ey, yrcyF Turon, arslonlar ulkasi! Senga ne buldi? X,oling kalaydir? Nechuk kunlarga xolding? — deb boshlanar edi ulardan biri. Shoir uning «yuksak urinlar»dan «kullik chukurlari»ga tu-shish sabablarini suraydi. «Dunyoni «urxo»lari bilan titratkan yulbars yurakli bolalari»ni, «yer tuprogini kuklarga uchiratur-FOH TOF gavdali urlonlari»ni kumsaydi. Uning bu xoli bilan ke-lisha olmaydi. Tomirlarida Temur k.oni okayotgan millatdoshla-rini nomus va sha'n ^imoyasiga chorlaydi. «Bir uzbek yigitining tilidan» mansurasida Vatan bosh-oyogi yalang, tanasida adadsiz k.amchi izlari, kuksidagi yaralaridan k.on tomayotgan xolsiz, darmonsiz ayol sifatida ifodalanadi. Bu tim-sol, bu xayol «uzbek yigiti»ni tushida shi, ungida xam ta'k,ib etadi. Uzbek yigiti «gamli ona» — «mukaddas Turon» xayoli bilan murokdbaga kirishadi. Undan ayrilmokni uzi uchun ulim, uning uchun ulmokni esa tiriklik xdsoblaydi. Uni kutkarmokda ont ichadi. She'r shunday yakunlanadi: Ustimga insonlar emas, shaytonlar kushuni kelsa, Oyogimga zanjirlar emas, jaxannam ilonlari sorilsa, yana sen sari ketarman. Dunyoning butun balolari boshimta tukulsa, Zulm THFHHHHF temir tikonlari kuzlarimga kirsa, yana seni kutkararman. Men sening uchun tirildim, Sening uchun yasharman, Sening uchun ulurman, ey turklikning muk,addas uchogi! Ulim, sening ulimingni istaganlarga! Nafrat, seni kumgani kelganlarga! Da'vatkor rux,, xaykirik, shu tarzda asarning boshidan oxi-rigacha utgan edi. «Temur oldinda» she'rida «Ezilgan boshi, k,isilgan vijdo-ni, kuygan k.oni, urtangan joni uchun» ulug xokrni saganasidaN «davo izlab» boradi, uning ruxidan madad suraydi. Buyuk bobosi «Turonining eski sharaf va uluEpishni kaytarmasdan burun ayoglarida utirmaslik»ka uning «dunyoga siBmagan gayrati» ol-dida «ont» ichadi...
Shunday bir sharoitda yovkur bobolarimiz muxtoriyat e'lon kdldilar. Muxtoriyat xali mustak.illik emas edi. Bu ulug yuldagi bir kunib utadigan manzil edi. Turkiston barcha xalkaro aloka-lar ixtiyorini Rusiyaga topshirar, ichki idoranigina uzi olib borar edi. Mana shu nisbiy erk xam buyuk ralaba edi. Adibning mansuralaridan biri ushbu vokeaga bagishlangan.
«Ellik yildan beri ezildik, taxdir etildik, kulimiz 6OF-landi, tilimiz kesildi, OBZIMIZ krpandi. Molimiz talandi, sharafimiz yemuruldi, nomusimiz Fac6 KDPINDI, INSONLIGIMIZ Oyoklar OCTHFa OLINDI. Tuzimli turdik, sabr etdik, kuchga tayangan xar buyru^a buyun-sunduk, butun borlotimizni kuldan berdik. YOLBIZ bir fikrni bermaduk, yoshunturduk, iymonlarimizga urab sakladuk, bu - Turkiston muxtoriyati!» Mansuradagi ikror ox.angi, u k,adar tulik,rioya etilmagan ichki fe'l k.ofiyalar (ezildik-etildik; boglandi-krpandi; talandi-K.ILINDI-OLINDI va x,.) gox. shiddat bilan yogiladigan, gox. sokin tortib yoyiladigan ritm xasrat va kuvonchni ifodalashda uzbeko-na uslubni ta'min etgan. Mazkur turkumni shoirning aruzda bitilgan kuyidagi she'ri yakunlab keladi. Onam! Seni kusharmok, uchun jonmi kerakdir? Nomusmi, vijdon bila imonmi kerakdir? Temur bila Chingiz k.oni toshdi tomurimda Aytgil, Seni kugkdrmok. uchun k.onmi kerakdir?
Yov sukteshi kelgach, k.ilichini yuragingga, Tush oldiga, ol kuksumi — kalkrnmi kerakdir? Bok,, bok,, mana turk tengizi toshkun k,ila k,oldi, Turon yovini kuvgali tufonmi kerakdir? Turon, yigiting, barchaga bok., kalkdi oyokga, Yurtda k.orovul kuygali arslonmi
kerakdir? She'rda muxtoriyat galabasining nash'u namosi balk,ib tu-Ribdi. Uygongan xalk, bilan
birgalik tuygusi, otalar sharafi va Ular ruxi oldidagi burch, el-yurt xizmati sururi yaxshi ifoda-langan. Shoirning un uch she'ri 1922 yilda nashr etilgan «Uzbek yosh shoirlari» tuplamiga kiritilgan. Ularning bir k,ismi («Kim deyay seni?», «Bir oz kul», «Achchiglanma degan eding», «Ishk.imning tarixi», «Nega buyla?») — ishk,iy mazmunda. «Bex.-budiyning saganasini izladim» jadidlarimiz karvonboshi-sining fojiali ulimi munosabati bilan yozilgan. «Ovunchok.» -mapshur jurnalist Mirmux,sin Shermux.amedovga bakishlangan. «Mirrix yulduziga», «Shark.» she'rlari Muxtoriyatning riyo-korlarcha krnga botirilganidan keyingi shurolarning katagon siyosati borasidagi dardli, iztirobli uylardir. Tuplamga ki¬ritilgan barcha she'rlarning umumiy xususiyati max.zunlik, umidsizlikdir. Bu x,ol uning ishkiy-intim she'rlarida x.am burtib turadi. «Erka malak, achchimanmam senga...» deb boshlanadi she'rla-ridan biri va unda shunday satrlarni uchratamiz: Tilaklarim, armonlarim, she'rim, Kumilsunlar, kerakmaslar menga. «Xayot» degan k.opk,on borsun, Parchalansun, bitsun, yuk,olsun. Boshk.a bir she'rida shoir umidining «kup chidamli terakla-ri yikilgani»dan, «umidsizlik k,aygulari tongi otmas bir tut-ga aylanganidan suz ochadi («Yana yondim»). «Mirrix yulduziga» she'rida shoir yulduz bilan sirlashadi. Yerdagi tubanliklar, xurliklardan suz ochadi. Ular timsolida asl-likning buzilishini, tabiiy guzallikning, mukammallikning poymol bulishini kuradi. Ikkinchidan, she'rning «Mirrix yul¬duziga» deb atalishida xam chukur ma'no bor. Mirrix (uni Baxrom xam deydilar) Mars yulduzining sharkcha oti. U kdtsim astrolo¬giya («ilmi nujum»)ga kura jangu jadallar, urushlar ramzi. Bi-nobarin, she'rning nomiyok. mamlakatdagi notinchlik, FaBFo-tupo-lonlarni anglatib turibdi. Shoir yulduzga murojaat kiladi, undan yurtni oyokrsti kil-gan dushmanlarnigina emas, dust va k.ardoshni ular kuliga tutib bergan xiyonatchilarni x,am surishtiradi: Bormi senda bizim kabi insonlar, Ikki yuzli ish buzarlar, shaytonlar. Urtok konin konmay ichgan zuluklar, Kdrdosh etin tuymay yegan koplonlar? Bormi senda, uksuz yuksulning konin — Gurunglashib chogar kabi ichganlar?
«Dunyo tuzugini» «uz krpchug»larini «tuldurgali buzganlar», «krrin-kursok. yulida elin-yurtin, borin-y$tin sotganlar» bor-mi U yerda? Mana u kurgan millatlar tengligi: Bormi senda bir ulkani yondirib, Uz K.OZONIN kaynatguvchi lokrnlar? Yuk.* bunday xdksizlikni osmon kutara olmaydi, ular fakdt yerda buladilar. Ikkinchi bir she'rida («Shark») ulkaning yaxlit, umumlash-ma obrazi chiziladi. U, shoir ta'rificha, dunyoning eng guzal 6OF-chasidir. Uni guzallikda x.yech bir joy bilan kiyos etib bulmaydi. Jannatlar uning atrofida. Uning gullari jon suvidan yetilgan. Saf tortgan kum-kuk ogochlar mumtozlik x.ak.ki uchun Tangriga to-pinish mak,sadi bilan kukka intiladilar. Ungdan, suldan - ^ar yondan kurkam, x,aybatli toglar kurshagan. Yuk., ular toklar emas, ^ak, yulida kurashga yasov tortgan alp askarlardir. Biror yovvoyi x,ayvon yirtk,ich tishini, tirnoBINi suk.ib k,olmasin, deya uni Tangrining uzi yorlak.ab, tegrasidan aylangan suv, muz, TOF ni bilan muxofaza etadi. bugun, esizlarkim, bu ulka, Xar tomondan talanmishdir yulsizcha. «Madaniyat» degan garbli olbosti, Boking, buning kukragidan uk, bosdi.
Xozircha manzara umumiy. Guyo shiddatli bir dovul kelganu bun-dagi guzallikni barbod k.ilgan. Bu dovulning ismi — «madaniyat». Nega «madaniyat»? Madaniyat ^ayotning mazmunli bulishiga kara-tilgan emasmi? Gap nomda emas, mo^iyatda. Ink.ilob xalk. uchun xalk.ning nomi bilan amalga oshgan edi. Okibati-chi? Insondagi insoniylik barbod bulib, yovvoyilik, yovuzlik junbushga keldi. Bir-birini yuk, k,ilishga tushdi.
Xayvondan xor buldi. Xolbuki, bu yerlarga istilochilar «madaniyat» bayrogini kutarib kelgan edilar... Shumi - madaniyat?! Bu inson emas, iblis (olbosti) a'molidir. Ulkaning kuksiga uk. k.adagan ushadir. Shoirning fikrlash tarzi shunday. Manzara asta-sekin oy-Dinlatsgib boradi. Yongan kishloklar, omonsiz talanganlar, k,on tUla ariklar urnini tafsilotlar oladi:
Turt-besh yashar bir bolaning boshini, Boking, keskin kilich bilan kesmishlar. Yiglab turgon onasining buyniga Bir ip bilan osmishlar...
Yangigina kelin bulgon bir kizning Kukragini, eri bulgon yigitning Jonsiz yotkrn gavdasi uzra kuyub Nayza bilan teshmishlar... Xotunlarning pardasi, Bolalarning yuragi, Karilarning gavdasi Yorilgon, Ezilgon...
Shoir surok^a tutadi:
Kim bergan
Bu ugurli ulkaga buncha utni?
Kim tukkan
Bu mukdddas ishga buncha krnni?
Bilmaysizmi?!
Bu daxshatlarning bunyodkori kim? «Tulki bilan shayton»ga dare bergan «mal'un» kim?
Surok, beradi shoir va «Anglizlar!» «Xamda uning kuyrugini tutganlar!» — deb
javob beradi.
Kdy yer bu ulka? Xdshdmi, Afgonmi, Turkistonmi? «Angliz»-chi? U shartli emasmikin?
She'rni, albatta, kengrok, xam, tor-rok xam tushunish mumkin. Ya'ni IIJapK.-Fap6, Turkiston-Rus shak-lida xdm anglash mumkin. Tutrirogi x.am keyingisi edi. Ma'lum bulganidek, Fitrat she'rlari adadiga kura u kadar kup bulmasa-da, uning ijodkor sifatidagi kiyofasini belgi-lashda mux.im rol` uinaydi. Avvalo, uning she'riy iktidorga xam egaligini dalillaydi. Ikkinchidan, ijtimoiy fikr serkirra iste'dodning barcha kirralariga xos ekanligini, shu jumladan, uning she'riyati zamonning shoir kalbida aks etgan solnomalari ekanligini kursatadi. Uchinchidan, Fitratning poetik arsenal-ning imkoniyatlaridan keng foydalana olgan san'atkor shoir bulganligiga bizni ishontiradi. Dramalari Fitrat dramaturg sifatida juda katta shuxratga ega. U barcha zamondoshlari tomonidan bu borada yakdillik bilan e'tirof etilgan ijodkor edi. Mutaxassislar-ning aniklashlaricha, u undan ortik. dramatik asar yozgan. Bular: «Begijon» (besh pardalik fojia, 1916), «Mavludi sharif», «Abo Muslim» (1916), «Temur saganasi» (1918),
«Uguzxon» (1919), «Kon» (1920), «Chin sevish» (1920), «Xind ixtilolchilari» (1921),
«Abul-fayzxon» (1923), «Shaytonning tangriga isyoni», «Arslon» (1926), «Vose' kuzgoloni» (1927), «Ruzalar» (1930) dir. Bulardan dastlabki oltitasi bizgacha yetib kelgan emas. Ba'zilarining mazmuni va yunalishi xak,ida ayrim ma'lumotlar \ saklangan, xolos. Chunonchi, «Abo Muslim» besh parda, yetti kuri-nishli tarixiy drama. 747—750 yillarda umaviylarga karshi kurashib, abbosiylarni xrkimiyatga keltirgan kuzgolon va uning raxbari xurosonlik Abo Muslim (727-755) takdiridan x.ikoya kiladi. 20-yillarda sax,naga kuyilgan. 1921 yil «Turkiston» ga-zetasida (21 dekabr`) Chulponning u xakda takrizi x.am bor. «Uguz-xon» turkiy xalklarning milodning boshlarida yashagan va ular-ning markazlashgan xrkimiyati — xokrnligini tuzgan shu nomli sarkarda xakida. «Kon» dramasining syujeti, ma'lumotlarga Karaganda, muallif zamonasidan olingan, uning bir muddat saxnaga kuyilganini xam nakl kiladilar. «Temur saganasi»dan parchalargina yetib kelgan. Mutaxassislar k,ayd etganlariday, bu asar «Yurt kaygusi»dagi lirik kaxramon murojaatiga javobdek taassurot krldiradi. Masalan, Temur k.abridan kuzgalib, bu~ gungi avlodga shunday xitob kiladi:
«Men sizlarga kup narsa,1ar yetkardim. Ne buldiki, bir za-monlar sharafli va jasur bir millatning avlodlari x.ozir bosh-k,a bir millatning zulmi ostida krlmish. Kimlar boglaringdan kushlarimizni kuvmokda!... Otalar merosidan nimani oldingiz!
Sizdan talab etaman, k.altsingiz!... Ulkani tuzatingiz, avlodla-rimning xur yashamoklarini ta'min etingiz. Agar bunday kilma-sangiz, ulka buyuk bir mozorlik xrliga kelur». «Chin sevish» va «Xind ixtilolchilari» vokealari Xindiston-da yuz beradi. Birinchisiga x.am muallif «Xind ixtilolchilari turmushindan olingan 5 pardali ishkiy-x.issiy fojiadir» deb izox. beradi. Ixtilolchi - kuzgolonchi degani. Demak, x.ar ikki asar xam xind xalkining ingliz istilochilariga karshi musta-^illik uchun olib borgan kurashlari x.ak.ida. Ular bir asarning ikki varianta emas, bir mavzudagi ikki asar. Dastlab, «Chin sevish» yozilib, 1920 yilda chop etilgan. Ikkinchisining yozib tugatilgan yilini muallif 1920 deb kursatadi. Uch yil keyin Berlinda bosilgan (usha yili uzimizda x.am chop etilgan).
«Chin sevish»ning markaziy kaxramoshtari Nuriddinxon va Zulayx.o, uning otasi Karimbaxsh, boyvachcha Rax.matulloxon, ing¬liz yuzboshisi Vil`yamlardir.Asar Karimbaxsh uyidagi suxbat bilan poshlanadi. Unikiga boyvachcha Raxmatulloxon kelgan. Boyvachcha 1; txrga xaridor. Sux.-bat aylanib, Yevropaga tak.aladi. Bularning kupchiligi usha yokda K kelganlar. Lekin ran birgina ukmshda emas >'an. Bunday karashsa, ukigan xam, kuyingki, ukituvchining uzi xam yovuz buli-shi mumkin ekan. Agar yovuzlik akl va bilim bilan birlashsa, TyFpHpoFH akl va bilim yovuzlikka xizmat ettirilsa-chi?! Karimbaxsh bir vaktlar Yevropani maktardi. Endi esa yuk., fikri uzgargan: «Ovrupoda bilim bor, lekin insof yuk.. Ovru-poning bilimi krplonning tishi, tirnogi kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib, yemak tugrisida kup ish kurmishdir...», -deydi
xotini Fotimaxonim bilan suxbatda.
Xotini xayron:
«Bukuotacha Ovrupoda ukimokni mak.tashdan tilingiz tinmas edi... Ovrupo bilimlarini urganishni kerak topgan edingiz. Bu kun u suzingizdan kaytib krlibsizmi?» — dashnom beradi Foti¬maxonim. «Kaytgonim yuk.,— javob kiladi Karimbaxsh.— Ovrupo ishlarini urganmak albatta kerakdir. Ovrupoda ukimok. Ovrupo-lilarni insofli, adolatli deb maktamok. uchun emas, ulardan uzimizni saklamok,, tishli-tirnokli bulish uchun kerakdir», deydi.
Avvalo, ma'rifatchilik talk.inining butunlay uzgarganli-giga dik.kat k.ilaylik. Sal ilgari vatandoshlarimiz nazdida Yev¬ropa ideal, ilm-ma'rifatga timsol edi. Kuz ochilgan sayin bosh-kd manzara namoyon bula boshladi. Ularning ogizdagi gaplari bi¬lan kilayotgan ishlari urtasidagi jarlik tobora ravshanrok. kuri-na boshladi. Lekin buni kurishda x.amma bir xil emas. Masalan, Rax.matullo oldingi 1<;arashlaridan zarra k.aytgan emas. U xal i xdm Yevropani ustoz deb biladi. Urgangan x.ar bir narsasi uchun uning oldida uzini karzdor x.isoblaydi. Yevropalilar orasida musulmon bulayotganlari borligini, masjidlar kurayotganligi-ni xayajon bilan gapiradi. Lekin Karimbaxshning uz nuktai na-zari bor. Uningcha, inglizlarning «masjid yasamoklari Ka'bani buzmok. uchundir».
Nuriddin-chi? U - ixtilolchi. Vatanini dil-dildan sevadi. Uning uzgalar oeFH ostida toptalishidan k^attik, iztirob chekadi. Uning xayoti tula taxlika. Bir tomonda, inglizlar. Ikkinchi to-monda — Rax'!atulloga uxshaganlar. Peshovarda bir ingliz uldi-rilgani uchun Dexlida x.arbiy x.olat e'lon kilingan. Shu bax.ona-da «Vatan!» degan xindining bari kulga olinmokda. Raxmatullo-xon Zulayx.o tufayli uni yukrtish rejasi bilan band. Nurid-dinxon kunglida esa, bir-biri bilan chambarchas boglanib ket-gan ikki xayol, bir timsol bor: Vatan va Zulayxr. U kamokda ekan, bu tuygu yanada kuchayib boradi. «Chin oshiklar ma'shuk.alarining uzi bilan emas, xayoli bilan yashayur», — deydi u. Darxakikat, unda ishk.iy-x.issiy xrlat, ma'shuka bilan ru-xiy birlikni anglash kuchli. Shu ma'noda u ma'lum sufiyona mazmunga ega. Ayrim jixatlari bilan u Xindistonning buyuk fay-lasuf shoiri, inkdlobni inson ruxiyatiga kuchirgan Muxammad Ikbolni esga tushiradi. Shar`; ozodlik xarakatida, Javoxarla'l Neru aytganidek, «ishonchli ma'naviy suyanchik» bulgan bu shoir-ning she'rlari, xususan «Asrori xudi» («Uzlik sirlari», 1915), «Rumuzi bexudi» («Bexudlik ramzlari», 1918) dostonlaridan fitratning bexabar bulgan bulishi mumkin emas. «Xind ixti-lolchilari»da uning nomi tilga olinib, she'rlaridan namuna-lar keltirilgani bunga dalil. «Chin sevish» kup utmay, Toshkentda Mannon Uygur tomoni-dan saxnaga kuyildi. Chulpon u xakda «uzbek saxnasi ulug va uluB-ligi kadar yuksak xam guzal bir tomosha kurdi», — deb yezdi. Vadud Maxmud esa, uni «uzbek saxnasida shu kungacha uinalib kelgan p`esalarning eng kuchlisi, eng buyugi», deb baxrladi. Asarning shuxrati fakat Rusiya musulmonlari orasidagina emas, Turku Erondan Xindu Afgongacha yoyildi.
«Chin sevish»da boshlangan «Xindistonni tozartish» FOHCH «X.ind
ixtilolchilari»da davom etadi. Ikki yosh — Raximbaxsh va Dilnavoz bir-birlarini
sevadilar. Birok, yurtda erk yuk.. Vatan uzgalar oeFH ostida. Shu tufayli ular xam
erkin emaslar. Bir kuni kuppa-kunduzi bosk.in kilib, «Xukumatga k.arshi yashurin
kengashasiz» deb ikki yoshni kulga oladilar. Rax.imbaxsh k.amok.k.a tashlanadi.
Dilnavozni Loxur pulisi boshligi Okunar ishrat uchun olib ketadi. Rax,imbaxsh
kdmokdan k.ochib, inkilobchilarga kushi-ladi. Dustlari yordamida Dilnavozni
kugk.aradi. Birok, inkilob-chilarning turgan joylari inglizlarga ma'lum bulib
k.oladi. Tengsiz jangda Dilnavoz Badrinat degan x.indi ink,ilobchi bi¬lan yana
dushman kuliga asir tushadi. Asar ularning ozod kilini-shi, xdmmalarining
«Yurtimizni kutk.aramiz! Yashasin istiklol!» degan xitoblari bilan yakunlanadi.
Dramaning kisk.acha mazmuni - shu. Lekin undagi x.ar bir sa-xifa, tafsil Vatanga
bulgan kizgin mexr bilan yorishib turadi.
«Meni Xindistonni sevganingcha sevarmisan?» — suraydi Dilnavoz.
«Xindistonni sevganim seni sevganim emasmi?!» — javob beradi Raximbaxsh. U
yurtini sevadi. Tosh-tuproklari uchun emas, guzalligi, fazilati, tarixi uchun.
Dilnavoz mana shu yurtning, ulusning fazilatlaridan biri, birinchisi. Shu sabab,
Dilna-vozning shubx,a va gumonlariga k.arata: «Chindan sevaman, yurak-dan sevaman,
jondan sevaman, vijdondan sevaman. Menim yura-gimdagi sevgini kursatmak uchun
sevish suzi ozdir. Topinaman senga!» —deydi.
Aslida, ularga kup narsa kerak emas. Xatto birgina narsa -erkinlik kifoya.
«Kimsaning bizga x.yech ishi bulmasa...»—zorlanadi Dilnavoz. Lekin ularning xar bir kddamini uz uyida ta'-kib etuvchi ingliz-chi?
Uni yurtdan kuvmay, erkin yurib buladi-mi! Ammo bu oson ish emas. «Ishning kulayini axtarmak yalkrvlikdir,—deydi Raximbaxsh. — Kulay ishdan buyuk unum chikmas. Buyuk unumli ishlar kulay-da bulmas. Inglizni Xindistondan kuvmok. yer yuzini uz kora kanot-lari ocTMFa olgon olbostini yuk. etmokdir. Kulay bulmas. Nima bulsa xam bir yovni yurtdan xaydamok. bir yurtni yov kulida kurmok,-dan kiyin emasdir». Lekin baribir oson emas. Chunki ozodlikka chikmok. uchun, av-valo, uni xoxlat kerak. Kulning uzining kul ekanligini angla-shi yarim ozod bulganidir. Sung unga tayyor bulish kerak. «Miyala-ri tamur puchmokdarindan korongurok., kuzlari oyok, ostidan na- rirok;ni kurmaydir»gan, «olga bosmok,», «kelgusini uylamo^ni «kufr» deb biluvchi, «dunyo bularni talamok, uchun birlashgan»da xam «talondan kutulmak uchun birlashmay»digan tudadan nima umid K.ILISH mumkin? Birok, Radimbaxsh noumid emas. «Zulm mazlumlarni birlash-tirmok. uchun eng buyuk kuroldir»,— fikrlaydi u. Bu yulda china-kam insonlar, albatta birlashadilar. Chin insonlik esa, ma'-juslikka, musulmonlikka karamaydi. Darx.akik.at, yurt yonmokda. «Ulus ezilib bitdi... Omonlik, tinch-lik, erk degan narsalarni kimsa bilmaydir. Masjidda namoz uchun yigilganlar siyosiy yigin yasagon bulib, tuota bogla boglanalar, er bilan xotin uzaro uzokrok. gaplashib k.olsalar, xukumatga k.arshi bulib, dorga osilalar... Shular orasinda tinch turmok.... Lolaxar-diyol aytmok,chi, sagana boshida choshr ichmakka uxshaydir».
Rax,imbaxsh xalk, orasiga kirib borgan sayin Xindistonni kutk,armok. x.ak.idagi tilagi usib boradi. Ingliz ^am anoyi emas. U Xindiston ax.olisining turli din-e'tik,odga, maslak- mazx.abga mansubligidan, ular orasidagi uzaro janjal-nizolardan ustatik bilan foydalanadi. Bir-birlariga k.ayrab kuyib, chetdan kuzatadi.Muallif mute' millatning psixologiyasiga kuz tashlaydi: Af-FOH chegarasidagi Bunir kurgonining brshligi Mavlono Nu'mon uyida gazeta varaklab utiribdi. Inglizlarning kalabasi ^ak.ida xabarlar. Unga baribir. Kdysi x.ukumatga xizmat k,ilishning ax.amiyati yuk.. Or-nomusning uzi yuk,. Biro^ shamolning avzoyini bilib kuygan yaxshi. X,ozir inglizning kuli balandga uxshaydi. U shunday fikrlaydi: «Ingliz
— Tangrining balosi. Nima k.ila-miz, «kofir» bulsa \am Tangri shunga yaxshi karagon
endi». (Na-k.adar tanish itoatparastlik.) Kup utmay, uning xuzuriga ingliz josusi Marling keladi. ^rtada «suxbati xos»
ketyapti. «Bilasizkim, ingliz ulusining Xindga kelganliklari xind-larni yetishtirmak, «madaniy kilmak» uchun edi... — uzokdan ran boshlaydi Marling. — Biz kelmasdan
tulgon edi...
Biz kelgach, shul buzukliklarni tuzatdik! Janjallarni kugart-duk. Madaniy yashamok. yullarini kursatdik, xindularni uk;it-duk». Dunyo bino bulibdiki, xech bir jaxrngir men falon mamla-katni talamok. uchun borganman, degan emas. Xammalari «adolat», «ma'rifat» olib kelganlar. Makedoniyalik Aleksandrdan rusiya-lik Aleksandrgacha.
Marling davom etadi: «Biz Xindistonni adolat bilan ol-dik, adolat bilan sakladik.
Yana adolat bilan uzingizga kaytar-mokchi bulamiz...» U Angliyaning Xindistondagi
mustamlakachi-lik siyosatini ok,-oppok, k,ilib olgach, navbatdagi ishga — mamla-
katdagi ikki buyuk millat orasiga nizo urugini sepishga kiri-shadi.
«Eski Xindiston madaniyatining tub egasi musulmonlar edi-lar, — sekin «ish»ni
boshlaydi Marling. — Shu pallada xam eng yaxshi tayyorlangan ulus musulmon ulusidir.
Biz istar edikkim, butun Xind xukumatini musulmonlarga topshiraylik».
Bu kimga yok^maydi?
«Bilasizkim, Xindistonda kupchilik musulmonlar-da emas. Xindular, sekxiylar, ma'juslar birlashib, xukumatni uz kulla-riga olmokdi bulsalar nima k.ilamiz?», - sekin OFVHH yubora boshlaydi uljasiga igvogar. Shu tarika, ular allak.achon birlash- gan, bu tilakni Olmoniyaga bildirib xam ulgurgan va bu borada oralaringizda agentlar ^am ishlab turibdi, degan yolBon ma'lu-motni ustalik bilan kistiradi. Va, tabiiyki, shub^a-gumon bosh-lanadi. Ink.ilobchi Abdusubbux.ning fikri shunday: «Inglizlarni tar-k,atmok. uchun Xindistonni birlashtirmok. kerak. Xindu bilan mu-sulmonni birlashtirmak yulida ular xar narsaga tayyorlar. Le-kin Marling bergan oguning ta'siri Mavlonoda allakachon bosh-langan: «Shariatda musulmon bilan xinduning birlashmagi tu-zuk emas, katagondir. Xindular musulmon bulmaguncha, biz ular bilan birlasha olmaymiz»,— deydi u ink.ilobchilarga. Abdusub-bux. «Biz zulmga karshi x.ar kim bilan birlashurmiz», — deb xisob-laydi. Mavlono uz fikrlarini «mushrik», «axdi kitob» x.ak.ida-gi uzok, dalolatlar bilan isbot etmo^chi buladi.
Abdusubbux. uz fikrida kat`iy. Uningcha, inglizlarni Xin-distonga boshlab kelgan narsa xam yurt ichidagi shu xil janjal-lardir:
«Siz, mull al ar, tutash shunday kilasiz. Xindistonni yil-larcha el-aymok, janjallari bilan tuldirdingiz. Ulusni yetmish turt bulak kildingiz. Xar bulakni boshkdlariga yov etdingiz. Ulka-mizni ichki janjallar bilan tuddirdingiz. Shunday kd/shb, ing-lizni boshimizga kelturdingiz. Yuz yillardan keyin biz uzi-mizni kutkarmok. uchun bosh kutardik. Birlashdik, kutulmok, ista-dik. Yana mazxdb, din janjallari bilan yulimizni tusmokchi bulasiz. Uyalingiz! ErkimizBa tirnok. urmokchi 6y/iFaHiiapFa k,arshi chikurmiz. Kulga kul berib kurashamiz, bizni bu yuldan siz-da, din-da kaytara olmas!»
Kurinib turibdiki, asar vok,yealarini fak^at va mutlatso Xindistongagina tegishlidir, degan da'voni 5^yech kim k,ila ol-maydi. Bu muammo mustamlaka va mustamlakachi mavjud ^ar bir mamlakatga daxldor edi. Shu jumladan, Turkistonga xam.
Shu sa-babli, u x.akda unlab takrizlar bosilishi, x.atto olis Germa-niyada mak,ola chop etilishi va Fitratning mashxur Xusayn Jo-vid bilan yonma-yon kuyilishi bejiz emas.
«Turkiston va Buxo-rodagina emas, balki Sharkning boshk,a gushalaridagi xalkdar x.am Fitratni taniydilar,— yozgan edi B. A. Pestovskiy 1922 yilda. - Bir musulmon shoirining dunyoBa karashi buddistlarning k,ara-shidan uzok, tursa kerak, degan bir fikr miyaga kelsa xam Fit¬ratning ba'zi bir asarlarida kurilgan dunyoga k,arashi x.ind shoiri Rabindranat Tagurning k;arashlari bilan bir nuk,taga kelub
birikadur». Ushbu gaplarga kushilgan xrlda, Fitratda Maxatma Gandi, Mu^ammad Idboldan x.am baxramandlik bor edi, deyish lozim buladi.
Kichik dramatik doston «Shaytonning gangriga isyoni» Oktyabr-ning ok,ibatlarini, yuk^sillikni iloxiylashtirish fojiasini uziga xos yusinda ifodalab bergan bir asardir. Odam yukdan bor kdlindi. (Sharkda proletariat yuk, edi.) Xalifa deb e'lon kdiindi. (Unga cheksiz xukuk, berildi.) Lekin unga xech kim itoat etmadi. Oxir-okdbatda dunyo Yaratganning amri bilan azalga kaytdi. «Arslon» kishlok. x.ayoti vok.yealariga bagishlangan bulib, shuro davri uzgarishlariga nisbatan bir kadar murosasozlik bilan yozilgan drama. Dexdon yigit Arslonni boy arzimagan baxrna bilan uz domiga ilintirib oladi. Arslon atrofidagi xdkrizliklarni kurib chiday olmaydi, jabrdiydalarga yordam beraman, deb tuyga kuygan pulidan ajraladi. Dusti Botur uchun urtaga tushib kamaladi. Xamkishlokdari uning xrvli-joyini sotib, kutkarib oladilar. Xullas, u kamokdan k.aytib kelganida sevgan kizini boy xotinlikka olgan, endi joni uzilgan onasi Tursunbibi-ning esa iyagini bogaar edilar. Asar Arslonning boydan uch olish vokealari bilan yakunlanadi. Fitrat dramalari orasida aloxida urinlardan birini «Abul-fayzxon» egallaydi. «Abulfayzxon» janriga kura — tarixiy fo-jia. Mazmun-mundarijasiga kura kuxna Buxoro tarixidagi FOHT mas'uliyatli va murakkab davrlardan birini kdlamga olgan. Bu ashtarxoniylar sulolasining oradan kutarilib, urniga mangit-lar saltanatining kelishidir. Drama bir kadar urganilgan, u xakda kator makrlalar yozilgan, dissertatsiya yoklangan1. Asar urta maktab darsligiga kiritilgan va x.. k. Ashtarxoniylar sulolasining sunggi xukmdori bulgan Abul¬fayzxon (1711—1747) shaxsi boshkalaridan kup-da fark. vdilgan emas. Lekin u yurt suragan XVIII asrning birinchi yarmidagi ta¬rixiy, siyosiy sharoit juda murakkab bulganligi anik.. Gap shun-daki, saltanatda Muxammadxakim (p`esada Xakimbiy) bosh man-Bitlar nufuzi benix.oya ortib ketgan edi. Ikkinchi tomondan esa, joriy an'anaga kura ashtarxoniylardan boshk.ani xon kugarish mumkin bulmaganligi tufayli mangitlar uz vakillarini taxtga utk.aza olmas edilar. Shu sababli, Abulfayzxon nomigagina xon bulib, xdmma ishlar manrit Muxammadxakim izmida edi. Muxam¬madxakim, sungrok. uning urnini egallagan ugli Muxammadra-x.im (dramada Rax.imbiy) barcha ishlarni Abulfayzxon orkali amalga oshirar, shu jumladan, saltanat yulidagi dushmanlarini xon kuli bilan urtadan kutarar edilar. Bunday kush xrkimiyatchi-lik birgina saroy doirasida emas, sipoxlar orasida xam ikki-yuzlamachilikka keng yul ochgan edi.
Fitrat mana shu tarixiy vokelikning mazmun-mox.iyatini kon-kret obrazlar xatti- xarakati va takdirlar misolida kayta jon-lantirishga va ulardan zamon uchun kerakli xulosalar chikarishga muvaffak, buladi.
Tarixiy vok.yealarni kuzatishda davom etamiz:
Mux.ammadx.akim xon saroyidagi mavkeiga k.anoat k.ilmaydi. Xiyonatga utadi.
Movarounnaxrni k,oralab kelayotgan Nodirshox. istikboliga chik.adi. Uning xizmatiga
kirib, nomidan elchi bulib keladi. 1216-1217 yillardagi xorazmlik Maxmud
Yalavochning ishi-ni k^ladi. Tarix kitoblarida bu xrdisaning ayrim tafsilotla-Ri
x,am sakdangan. Chunonchi, Abulfayzxon Mux.ammadx.akim kuliga kupdan-kup sovga-salom tutkazib, unga Nodirshox. bilan sulx. tu-zish, yurtni shu yul
bilan talon-torojdan saklash choralarini kurishni topshirgan. Muxdmmadxakim esa
aksincha, uz mamlaka-tining nochor ax.volini, nuksonlarini keragidan xam oshirib,
Nodirshoxga sadokat izxrr etgan. Shoxdan katta vakolatlaru yorlik,-lar olib, Buxoroga
kirib borgan. TyFpn saroyga kirib borishdan chuchigan, Mir Arab madrasasiga tushgan.
Kucha va bozorlarga jar-chi chikdrib, kurkuv-vaxima tarkatgan. Eron shoxi sonsiz-
sanok.-siz kushin tortib kelayotganini, molu jonining bexatarligini uylagan xar bir
kishi uning xuzuriga kelishini ayttirgan. Mad-rasaga odam yogilgandan-yogilavergan.
Abulfayzxon chetda krlib ketgan. Axiyri xonning uzi Mir Arab madrasasiga
Muxammadxd-kim xuzuriga yul oladi. Birok,, Muxammadxakim sok^chilari uni
yak.inlashtirmaydilar, ukda tutadilar. Xon saroyga k.aytadi va Nodirshoxga taslim
bulishdan boshk,a iloj topmaydi. Nodirshox., Abulfayzxon va xiyonatchi
Muxammadx.akim otalik, Buxorodan tash-kdeida Zarafshon daryosining k,irgogida
mashxur Chorbakr mav-zeida uchrashadilar. Garchi sharkrna iltifotlar urniga kuyilib,
xon (Abulfayz) va shox. (Nodir) bir-birlariga mulozamatni kuyuk, k,ilsalar-da, Buxoro
xukmdori bir k,izini Nodirshox.ga, ikkin-chi birini uning jiyaniga berib, uzini
xarchand fotix.ga k,arin-doshlik iplari bilan boglashga urinsa-da, baribir,
munosabat-lar xrkim-tobelik bilan yakun topadi. Oldin Abulfayzxon (1747), bir yil
utar-utmas ugillaridan Abdulmuminxon, sung Ubaydul-laxon birin-ketin kdtl kdlinadilar. Nix.oyat, Muxammadraxim 1753 yilda amir unvoni bilan Buxoro taxtiga chikdtsi. Fargonada minglar ajrab chikddilar va mustak,il Kuk^on xonligini may-donga keltiradilar. Buxoroda Mux.ammadrax.im
bilan mangitlar sulolasi xrkimiyat tepasiga keldi va u 1920 yil Buxoro ink;ilo~ biga kddar xukmronlik kupit. Fitrat nega Abulfayzxon tarixiga murojaat etdi? XIX asr-ning 20-yillaridagi shiddatli inkdpobiy jarayon bilan olis tarixdagi sulolalar kurashining bir-biriga k.anday yak^inligi bor? Avvalo, x.ar ikki tarix xam xalkdmiz x.ayotidagi eng mas'uli-yatli, eng xayajonli vok.yealarga tuda edi. Tugri, biri yangi TypMyuJ bayrogi ostida, ikkinchisi yangi sul'la ximoyasi yulida kechdi. Lekin bir-birini inkor etuvchi ikki x.olat — mamlakatning mus-tak,illigi va x.okimiyat uchun kurash xdr ikkisi uchun xam xos bulib, ularning biri birlashishga undasa, ikkinchisi bulinishni tak;0" zo etardi. Xar ikkisi x.am jamiyatning barcha ketlamlarshsh uzi! ' jalb etgan va eng muximi, dar ikkisi xam kuchga, zuravonlikka suyangan edi. Bunday damlarda inson tabiatidagi EZGULMK bilan yovuzlik yuzaga kalkib chikadi. Fitrat shularni shtay oldi. «Pod-shoxlik kon bilan sugorilaturgon bir «OFOH (daraxt)» ekanligi-ni, «kon okib turmagon yerda bu ogochning kurub krlishi anik»li-gini kursatib bera oldi. Fitrat uchun XVIII asr Buxorosida yuz bergan vokzal ar shunchaki ma'lumot uchun emas, ma'rifat uchun xam kerak edi. U zulm va zurlikning el-yurt uchun fakat moddiy tala-fot, jismoniy azob- ukubat emas, unglab bulmas ma'naviy jaro-xat xam keltirishini kursatib berdi. Shu tarifa adib, bir kara-ganda, inkilobiy vokealardan uzok, tuyulgan Abulfayzxon
fojia-sini zamonasiga xizmat ettira oldi. Uningcha, kishilar takdiri-ga, ijtimoiy
turmushga daxldor xar kanday ish ming ulchab bir kesilishi lozim. Inson manfaatiga doyr xar kanday xatti-xara-kat insoniy k,onunlar, vositalar asosida amalga oshmogi kerak. Bu inkilobning ma'naviyatiga doyr mux.im masalalardan edi. Asardagi kuyidagi vaziyatga e'tibor kilaylik: Buxoro xoni Abulfayzxonning kungli xufton. Eron shoxi No-dir afshor katta kushin bilan Buxoroga tobora yak.inlashib kela-di. Atrofdagilarga esa ishonch yuk,. Kimga suyanish mumkin? Taro-zining posangisiga kdrab k.adam tashlaydigan k.ozikalon K,ozi Nizomgami, xonning x.ar bir k.adamini zimdan kuzatib, Xakim-biyga yetkazib turuvchi Mir Vafogami? Bu k.anday saltanatki, egasining uz x.addidan chik.ib biror ish kdimokda ixtiyori bulmasa. Xakimbiy — kuv. Xammayokda shuning odamlari. Farxdd otalik. bilan Ibrox.im kenagas xam uning oldidan utib, bir ish kila olmaydilar. U bulsa, xon nomidagi bir kukirchok., xolos. Yaxshi-yamki, uning yonida bir vaktlar otasi sotib olgan ikki kuli — Davlat bilan Ulfat bor. Shulargagina ishonmok. mumkin. U taxt-ni egallash uchun nimalar k.ilmadi. Urtaga Kur'on kuyib «axd-paymon» boglagan k.anchadan-k.ancha dustlarining boshini kesdir-di. Xatto uz akasini uldirdi. Bugun esa unga murabbiylik kilgan Farx.od otalik,ni novvosdek bugizlatdi. "Urniga Ibrox.im kena-gasni otalik. tayin etdi. Ulfat bu otalikling x.am «tugrilik.»i-ni xushlamayrok. turibdi. Bu xam Farxrd otalik.ning izidan bo radiganga uxshaydi... Bu uylar xonning xayolini iskanjaga oladi. Atrof-muxit, dav-latxoxlikning gayriinsoniy k.oidalari, aslida, uning diyda-sini allak.achon kur kilgan, yuragi tosh-metin. Shuning uzi in-sonlikka jabr, zulm. Negaki shunday barkamol vujudning eng mUmtoz tuygusi poymol bulgan. Shunda xam bu kayriinsoniy yovuz-liklar xon ongining k,ay bir puchmoklaridan sezdirmay sizib chIkdtsi-da, k.iyin-k,istokda oladi. Inson tabiati — shunday. Abul-Fayzxon kechalari uxlay olmaydi. Katl ettirgan akasi va dustla-Ri, murabbiysi xayoli xonni kechayu kunduz ta'kib etadi... Kishining uziga uzi k,iladigan bundan ortik. zulmi bormi?! «X,ayratul-abror»ning uchinchi makrlotidagi «Salotin bobi-da...» shunday fikr bor: «Ey voxki, — deydi shoir shoxga karata — baxt sening kulingni kuvvatli kilgan edi, lekin sen uni zulm-ga karatding. Zulming xaloyikda kam emas edi, ammo sen uni uzingga xam kilayotirsan. Zulm uzing uchun xam buzurluk,-ku, ey xushyor odam, agar xushing joyida bulsa, uni bas kil!» Fap6 bilan Sharkni birday bilgan akademik N. I. Konrad ulur shoirimizning ushbu satrlarini taxlil etar ekan, «Bunday teran fikr kishini xayratga soladi. Va bunday buyuk insoniy donishmandlikka duch kelganingda, yuraging zavk,-shavk.k.a tula-di», — deb yozadi.
Fitrat inson ruxiyatidagi mana shu nozik nuktani ilgay ol-gan va asarining uk.
tomiriga aylantirgan edi.
P`esa matnida ayrim xrlatlar ifodasi, personajlarning xat-ti-x,arakatlari, suzlari
musik.a bilan kuchaytirilishi lozimligi xakida suzlar, ishoralar bor. Ular goxr
bevosita asar k,axramonla-ri, ba'zan esa muallif tilidan beriladi. Spektakdda bu
masalaga ma'lum e'tibor k,aratilganligi kishini kuvontiradi. K.olaversa, Fitrat
kadim an'anamizga kura xar bir ziyoli singari musika-ning x.am nazariya, xam amaliyoti
bilan bevosita shugullangan, 15 ga yak.in uzbek cholgusi bilan 300 dan ortik. uzbek
kuyining sir-sinoatidan va aynikra, uning inson rux,iyatiga ta'siridan yaxshi-gina
xabardor adiblarimizdan edi. «Uzbek musikasi turrisida» (1928) nomli bir makrlasi
shunday boshlanardi: «Biz, uzbeklar, uzimizning musik,amiz judayam boy ekani
turrisida kup gapir-dik., xam gapirib turamiz. Bu ishimiz yomon emas, albatta. U bir
musikaki, yolshz uzining k,ismida 300 dan ortik. kuy saklangan. Bir musikaki, bugun un
beshga yakin cholguning egasidir». Dramaning muvaffak,iyatini ta'min etgan narsa muallif-ning tarix falsafasini anglaganida, davr vokealari va tur-mushi manzaralarini nozik x.is kdlishida, ota- bobolarimiz-ning maishiy x.ayoti tafsilotlarini yaxshi bilishida, nixoyat, badiiy zex.niyatida edi.
Nasriy asarlari va publi-sistikasi Fitrat ijodiy merosining muxim k.is-mini uning nasriy asarlari va publi-
sistikasi tashkil kiladi. U uz x.ayoti da-vomida yuzlab jangovar mak.olalar, unlab
ijtimoiy keskir ri-solalar, x.ikoyalar yaratdi. Birgina Turkiston matbuoti emas,
Afgoniston, Xindiston, Turkiya, Kavkaz, Volgabuyi matbuoti-da faol ishtirok etdi.
Uning ilk risolalari («Munozara», «Bayo-noti sayyoxi x.indi», «Oila», «Rax.bari najot» kabi) fors tili-da yozilgan. Bularning turttalasi x.am bugungi kunda uzbekchalashtirilib, nashr kilingan1 va kutarib chikdan mavzu-masala-siga kura deyarli xar biri vokea sifatida kabul kilingan edi. GLasalan, Fitratning ilk asari dramatik publitsistikaga mo-yil «Munozara» zamonining zayli bilan tarixiy tarak,kiyotning ikki pogonasida turib kalgan, din va dunyo, jamiyat va ma'rifat dakida ikki xil kuz karashga ega bulgan ikki kishining — «ja-did» va «kadim»ning bax,si asosiga kurilgan edi. Muallif xuro-fotni, bid'atni krraladi, unga chinakam e'tikrdni karshi kuydi. Aklu donishni, uning samarasi tarakdiyot va farovonlikni xdmoya kdpdi. «Uz millatining saodat va osoyishi uchun» fidoyilik kil-gan turk, eron xurriyatchilari Anvarbek, Niyoziybek, Sattorxon, Bokirxonlarni, «Rusiyadagi x,akikiy insonlar»dan «doxli va fay-lasuf Tulstuy»ni, uning «saodati bashar» yulidagi xizmatlari-ni ibrat kdlib kursatdi. Asar xalkning kuzi ochilishida mux.im rol` uynadi. Yangi usul maktablarining shar'iyligini isbot k,ilib berdi, mutaassib mulla- mudarrislarning usuli jadid maktablariga yopishtirgan tav^i la'natlarini olib tashladi. «Buxoroning najib millati bulgan vatandoshlarim,—deb bosh-lanar edi risola, — birmuncha vak,tdan beri jadid va k,adim urta-sida ixtilof chik.k.ani ba'zi millat xoinlarining xato va fa-sodlaridan boshk,a narsa emasdir. Muk,addas Vatanimizni parcha-lab, uning axli jamoasini jadid va k,adim unvonlari ostida ikki firkaga ajratib, ularning birini ikkinchisiga dushman k.ilib kuydilar».
Asar jonajon Buxoroga bulgan sungsiz mexr-mux.abbat, unga xizmat k,ilmoklikning buyuk sharaf ekanligi x.ak.idagi x,ayajon-li suzlar bilan yakunlanar edi. «Ey, mening bu kitobchamning ukuvchilari! Agar dieta, molga, jonga, avlodga mux,abbatingiz bulsa, agar dinning xalos bulishi, shariatning rivoji, Vatan obodliki, avlodning tinchligi, yaxshi nom k.oldirishning chora-sini xoxlasangiz, sizning ilojingiz, avvalo, kasbi maorif-dir. ^obiliyatlilarni tax.sil uchun ukishga yuboring. K,obiliyati sustrorini Buxoroda yangi muntazam maktablarni ochib topshi-ringlar... «Allox. nomi bilan kasam!», na zamonaviy ilmlarning tax.sili x.aromdir, na islom ittifoki!» Bu muallifning ilk risolasi edi.
«Yul» ocherkini eslatuvchi «Sayyox. xindi»da yeri, suvi, xdvo-si betimsol, ROYAT mexnatkash, xunarmand bir xalkning OFHP tur-mushidan suz ochdi, uning sabablarini taxlil etdi. Barcha mushku-lotlarning sababini davlat idora usulining buzuk, va nobopli-gida, xrkimiyat egalarining ilm-ma'rifatdan uzokligida deb bildi va bularni uzgartirish yullarini izladi. «Oila» asarida esa, oilaning millat va jamiyat asosini tashkil etishini ta'-kidlab, uning davlat, xukuk., ma'rifat, tibbiyot bilan boglik tomonlarini muxrkamaga kuydi. «Najot yuli»da islom va Kur'-on yulini insoniyatni tanazzul va falokatdan kutkaruvchi bir-dan-bir yul sifatida takdim etdi. Fitratning Vatan va Millat ozodligi, istik.lol borasidagi fikrlarini kuzatishda uning 1917-1918 yillarda maxdlliy matbuotda, xususan, «Xurriyat» ga-zetasida e'lon k^ilingan mak,olalari, aloxida bir kimmatga ega. Fitrat unlab xikoyalar yezdi. Ular orasida «Kdyomat» (1923) katta shuxrat topdi, k^ayta-k^ayta nashr kdlindi, birok, aksariyat dollar da shuro mafkurasiga moslab
talk^in etildi. Adib nasri uzbek prozasi rivojiga sezilarli ta'sir kursat-di. Ularda kutarilgan masalalar esa, Turkiston milliy uygoni shini ta'minlagan omillardan buldi. Xul osa sifatida shuni aytish kerakki, Fitratning xayoti va ijodiy faoliyati tarixning eng kaltis damlarida Millat va Vatanga xizmat kilmokning york,in namunasidir. Xar k;anday dolda x.am xal k, bilan birga bulish, uning manfaatini xar narsadan muk.addas tutish Fitrat shaxsiyatining eng mux,im xususiyatlari-dan edi. U ijodkor sifatida uzbek adabiyotini jax,oniy mik.yos-larga olib chshdan, uni yangi ^ayotbaxsh goyalar bilan boyitgan, tilimizning boy imkoniyatlarini, badiiy ifodaning betimsol namunalarini namoyish eta olgan iste'dod edi. U uzbek dramachi-ligini yuksak noFOHara kutardi, zamonaviy adabiyotshunoslik ilmining boniysi bulib tarixga kirdi.