Andijon davlat universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

2.2 Kichik maktab yoshi davri bolalarining qobiliyatini rivojlantirishda didaktik òyinlarning ahamiyati va samaradorligi
Biz bilamizki, maktablarda boshlang'ich sinflarda matematikani o'qitishga haftasiga 5 soatdan vaqt ajratiladi. O'quv materialini sinflarga taqsimlashda o'rganilayotgan sonlar va ular bilan arifmetik amallarni bajarish doirasi asta - sekin kengaytirib borishi nazarda tutuladi. 1-sirifda - 0 dan 100 gacha bo'lgan sonlarni raqamlash, 100 ichida sonlarni xonadan o'tmasdan qo'shish va ayirish; 2-sinfda - 0 dan 100 gacha bo'lgan sonlar, 100 ichida sonlarni xonadan o'tib qo'shish va ayirish, jadval ichida ko'paytirish va bo'lish; 3-sinf - I dan 1000 gacha bo'lgan sonlar, to`rt arifmetik amal; 4-sinfda - 1 dan 1 000 000 gacha bo'lgan sonlar, to`rt arifmetik amal kabi mavzular qaraladi. Birinchi sinfda o'quvchilar ikki o'nlik ichidagi, ya'ni I dan 20 gacha bo'lgan sonlarning nomlari bilan tanishadilar. Bu esa xususan o'quvchilarda narsalarni sanash malakasini hosil qilish uchun qo'llaniladi.
Raqamlarning yozilishi bilan tanishtirish shu sonlarning ho'sil bo'lishini o'rgatish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi, shu sababli ­darsdayoq o'quvchilar I soni bilan tanishadilar va I raqamini daftarlariga yozadilar. Shu bilan birga o'qitishning birinchi kunidan boshlaboq bolalarda ba'zi muhim umumlashmalar shakllana boshlaydi (birinchi o'nlik sonlar misolida) natural qatorning har bir keyin keladigan soni qanday bo'lishi oydinlashtiriladi, qatorning ixtiyoriy soni va undan oldin yoki keyin keladigan hamma sonlari o'rgatiladi. O'quvchilar sonlarni taqqoslash usullari bilan (oldin narsalarning mos to'plamlari ustida amallar bajarish asosida, keyin esa taqqoslanayotgan sonlarning qatorida egallagan o'rinlari bo'yicha) tanishadilar: ular ikki yoki son yig'indisini topishni (oldin narsalarning mos to'plamlarini birlashtirish va hosil bo'lgan to'plamlar elementlari sonini sanash asosida topish, keyin esa bittalab yoki guruhlab qo'shish va boshqa usullardan foydalanib) o'rganadilar. Birinchi yarim yillikda o'quvchilar matematik amallar nomlari tarkibiy qismlari, ular hosil etadigan natijalar nomlari bilan tanishadilar. Bundan tashqari o'quvchilar matematik belgilarning ba'zi elementlari - amal ishoralari (plus qo'shuv, minus - ayirish), munosabat belgilari (katta, kichik, teng) bilan tanishishlari hamda (2 va 6 sonlari yig'indisi) 9-2 (9 va 2 sonlari ayirmasi) va Didaktik o’yinlarning samaradorligi shundaki, ular vositasida o’quv-tarbiya ishlari hayotga yaqinlashtiriladi, shuningdеk, ularning har birida bilimlarni Og’zaki bayon etish, ko’rgazmali, amaliy mеtodlarning elеmеntlari qo’llaniladi. Shu xususiyatlariga ko’ra didaktik o’yinlar sintеtik xaraktеrga ega. Ularning quyidagicha turlari mavjud:
Stimulyativ o’yin-ta'limni hayotda bo’lib o’tgani ijtimoiy voqеalarga tеnglashtirish, ularga muqoyasa qilib tashkil etish va boshqarish mеtodidir. Bu o’yindan tarix, gеografiya darslarida unumli foydalaniladi; bir o’qituvchi Amir Tеmur, boshqasi Boyazid, qolganlari sarkardalar, askarlar rolida ishtirok etadi, shu yo’l bilan ta'lim bo’lib o’tgan tarixiy voqеaga muqoyasa qilib tashkil etiladi. Stimulyativ boshqa shunga o'xshash eng sodda matematika ifodalarni o'qish va yozishni o'rganib olishlari kerak.Umumiy o'rta ta'lim ikki bosqichdan iborat bo'lib, boshlang'ich va umumiy o'rta ta'limni qamrab oladi.
Umumiy o'rta ta'limning davlat ta'lim standarti boshlang'ich hamda umumiy o'rta ta'lim nihoyasida o'quvchilar egallashi lozim bo'Igan bilim, ko'nikma va malakalarning minimal darajasini belgilab beradi.
Har bir sinf yakunida o'quvchilar egallashi lozim bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalar fanlar bo'yicha ishlab chiqilgan o'quv dasturlari bo'yicha o'z aksini topadi.
Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar matematikadan quyidagi bilim, ko'nikma va malakalarni egallashlari shart.
a) Sonlar va hisoblashlarga oid:
- sonlarni o'qish va yozish, ularni xona qo'shiluvchilarining yig'indisi ko'rinishidagi yozuvini tushuntirish.
- sanoq texnikasini egallash (to'g'ri va teskari tartibda sanash, juftliklar va o'nliklar bilan sanash, sondan oldin va keyin keluvchi sonni aytish kabi)lar.
- natural sonlarni o'zaro taqqoslash ">", "<" va "=" belgilarini 
Didakik òýinlar bolaning psixik xususiyatlarini namoyon qilishda katta yordam beradi va ularni har tomonlama rivojlantiradi.

Xulosa
Ta’lim jarayonida psixik jarayonlarini shakllantirishga alohida e’tibor berish lozim. Zero psixik xususiyatlar juda murakkab fao bo’lib, unda jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga, abstrakt tafakkurdan amaliyotga o’tiladi, ana shundan so’ng ob`ektiv haqiqat bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda ko`rib chiqishimiz lozim bo’lgan karsa o’quv materalini idrok qilish jarayonidir. Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, idrok bu narsa va hodisalarni sezgi organlariga ta’sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo bo’lishi bo’lib, idrok etish jarayoni ta’limda turli formalarda o’qituvchining ogzaki hikoya qilishida, suhbat o’tkazishda, leksiya o’qishida, kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko’rgazmali qurollar ko’rsatish, ekskursiyalar o’tkazish, o’quvchining o’ziga darsliklar hamda boshqa qo’llanmalarni o’qitish tarzida o’tishi mumkin. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, idrokni tarkib toptirishda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda muximdir. Chunki, fazoni, vaqtni va harakatlarni idrok etishda ham yosh xususiyatlarda turli farlqi mavjud bo’ladi.Kichik yoshdagi o`quvchilarning hayoti va faoliyatida muhim o`zgarishlar yuz beradi. Binobarin,ularning psixikasida ham sezilarli darajada o`zgarishlar bo`ladi. Bolaning maktabga kirishi uning hayotida burilish chog`idir. Bola maktabga kirib o`qiy boshlashi bilanoq uning hayotida asosisy faoliyat o`qish bo`lib qoladi. O`qish o`quvchining vazifasi, ijtimoiy burchidir. O`qituvchi bilan birinchi uchrashuvdayoqbolalar ko`p narsalarni eshitadi va maktabdagi o`qish haqida ko`p narsalarni bilib oladi va o`qishning nimaligini anglay boshlaydi.
Maktabda bola sistemali ravishda yangiliklar oladi. Bu o`quvchining kundan-kunga orttirib borayotgan,xilma-xil mazmundagi bilimlarning manbaidir. Bolaning bilimlarni sistemali ravishda o`zlashtirib borishi natijasida undagi bilimning doirasi ham kengayib boradi, aqliy jarayonlar rivojlanadi, shu bilan bir qatorda,bolaning emotsional va irodaviy xususiyatlari qayta tarkib topib,rivojlana boshlaydi. Maktabdagi ta`lim jarayonining o`zi bolaninig sezgi, idrok, tafakkur, nutq va diqqatlariga yangi talablar qo`yadi. Maktabdagi o`qish, tashkiliy muayyan maqsadga qaratilgan ancha ixtiyoriy protsesslar talab qiladi. Ko`rish sezgisi bilan idrok maktab ta’limida katta o`rin egallaydi. Gap shundaki, odam tashqi dunyodan keladigan axborotning asrsiy qismini ko`rish retseptori faoliyati orqali oladi.Ya’ni ko`rish retseptori orqali olinadigan axborot hamisha boshqa retsnptorlardan keladigan axborotning 80% ga to`g`ri keladi. O`quvchilarga dars paytida o`z diqqat e’tiborini uzoqdagi predmetlarga doimiy ravishda ko`chirib turishga to`g`ri keladi.Xotira individ dunyoga kelganidan rivojlana boshlaydi. Uni rivojlantirishda turli xil metodikalar,mashqlar va o‘yinlardan foydalaniladi. Bugun biz, kichik maktab yoshidagi bolalar xotirasini rivojlantirishda foydalaniladigan metodikalar va ularning ahamiyati haqida so‘z yuritamiz.Xotiraning rivojlanishi bola bilan ishlashda ta‘limning qaysi metodlari ustunligiga,uni o‘rab turgan muhit idrok obrazlari bilan qanchalik boyligiga bog‘liq. Xotirani rivojlantirishda juda ko‘p metodikalardan foydalaniladi. Yosh davrlari va ontogenez psixologiyasi sohasida qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning bilish jarayonlari,shaxsiy xususiyatlari, bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatlari, aqliy qobiliyatlarining o‘zigaxosligi va farqlarini o‘rganishda qo‘llaniladi. Intellektual testlar xotiraning mahsuldorligiyoki noyob xislatliligini aniqlashda qo‘llaniladi. Bevosita esda olib Shuni aytish joizki hozirgi zamon talablariga mos holda dars o`tish yangi ped texnologiyalarni joriy etish lozim. Biz bilamizki XXI asr texnika asri hisoblanib shunday ekan bizga texnik asbob-uskunalardan programalardan keng unimli foydalanib turli xil slaydlar orqali turli xil didaktik o`yinli texnologiyalarni tashkil etib dars jarayonini samarali o`tishiga harkat qilish kerak, albatta. o`quvchilarni bilim saviyasini oshirish uchun didaktik o`yinli texnologiyalar yordamida dars jarayonda qo`llash uning samarasiga erishish hamda mavzuni o`zlashtirib olganligi haqida bilib olishimiz mumkin. Shu o`yinlar orqali òquvchilarni qanday bilimlarga ega ekanligi haqida ularning tasavvurlarini oshiribgina qolmay endiki uni fanga qiziqishlarini rivojlantirishga ega bo`lamiz. Bunda òquvchining psixik o`zgarishlariga mos didaktik metodlarni qo`llab, yaxshi natijalarga erishish mumkin. Didaktik o`yinlar ko`pi chizmani o`qishga qaratilgan. Ularni darsning o`rtasida o`quvchilar ongiga biror grafik tushunchani tarkib toptirish maqsadida qo`llash mumkin ammo o`yinga berilib ketib dastur materiallardan chetga chiqmaslik kerak. Didaktik o`yinlarni tuzishda har bir darsni muayyan bo`laklarga ajratib, o`zlashtirilishi shart bo`lgan tushuncha va ko`nikmalarni belgilab chiqish, so`ngra dars bosqichlariga tegishli o`yinni oldindan rejalashtirib qo`yish va u darsning umumiy yonalishiga uyg`unlashib ketishi kerak. Shundagina mazkur o`yinlar talabalarning grafik savodxonligiga ijobiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. bu to`plamga kiritilgan didaktik o`yinlar orqali talabaga yangi bilimlar berish, olgan bilimlarini mustahkamlash hamda nazorat qilish mumkinligi hisobga olinganqolish xususiyatlarini piktogramma, ya’ni rasmli assotsiatsiyalar metodi orqali ham o‘rganish mumkin. Sinaluvchi aniq so‘zni rasmdagi tasvir orqali eslab qolishi kerak. Sinaluvchi so‘z va tasvir o‘rtasidagi aloqani o‘ylab topishi kerak, bu esa keyinchalik so‘zni qayta esga tushirishga yordam beradi.R.Meyli testi 1961-yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, 7-14 yoshli bolalar va kattalarning ko‘rish vaeshitish xotirasini o‘rganishda qo‘llaniladi. Bu metodika orqali sinaluvchining esda olib qolish qobiliyati o‘rganiladi. Bu tadqiqotlar bir kunda o‘tkazilmaydi. Yana bir metodikalardan biriobrazlarni eslab qolishgayo‘naltirilgan va “Obrazlar bo‘yicha xotira metodikasi” debataladi. Metodikadagi obrazlarni sinaluvchiga 20 sekund mobaynida o‘rganish tavsiya etiladi. Obrazlarni eslab qolish lozim va 1 minut ichida blankada aks ettirish lozim.Ko‘rib esda olib qolingan narsani qayta tiklash metodikasi- ko`rish xotirasi xususiyatlarini D.Veksler (1945) taklif etilgan metodika yordamida o`rganish mumkin. Bu metodika xotira shkalasini o`rganish subtestlaridan biridir. Bundan tashqari xotirani rivojlantiruvchi mashqlardan: “So‘zlarni aytib ber”, “Sonlar ketma-ketligini top”, “Predmetlarning o‘rnini top” kabilar ham kichik maktab yoshidagi bolalar xotirasini rivojlantirishda foydalaniladi. Umuman aytganda bolalarning xotirasini rivojlantiruvchi metodika va mashqlar turlitumandir. Ularni rivojlantirishda metodikalardan foydalanish albatta yaxshi natija beradi.Shuningdek, xotirani rivojlantiruvchi mashqlar uni rivojlantiribgina qolmasdan balki,kichik maktab yoshidagi bolalar xotirasini mustahkamlashda ham foydalaniladi