Andijon davlat universiteti maktabgacha pedagogika kafedrasi maktabgacha pedagogika

34-Mavzu: Bola tarbiyasida uyinchokning ahamiyati

Reja:

1.Bola hayotining dastlabki davrlarid o`yinchoq

2.Pedagogik talab
¤yinchok - bola hayotining dastlabki davrlaridan boshlab ularga yuldosh kuvonch manbaidir. ¤yinchok bolaning uynashi uchun muljallangan va boshka maksadlarda foydalanilmaydigan buyum hisoblanadi. Unda buyumlarning tipik xususiyatlari umumiy tarzda aks etadi.

Pedagog A.S.Makarenko, «¤yinchok uyinning «material asosi», uyinchok uyinni yaratishda ishtirok etadi, bolaning uziga xos sherigi sifatida namoyon buladi, uning shaxsiga ta’sir kursatadi», - deb ta’kidlaydi. Rus pedagoglari uyinchok bolalarga atrofdagi mavjud vokelikni urganishga yordam beradigan, ranglar, buyumlar kulamini ularning materiallarini farklash malakasini rivojlantiruvchi vosita deb ta’kidlab, bola dunyokarashini kengaytirishdagi ahamiyatini kursatib berdilar.

Xalk pedagogikasida uyinchoklarning butun bir tizimi ishlab chikilgan bulib, bular bolaning sensor kobiliyatini rivojlantirishga karatilgan. ¤yinchoklar bolalarning nutkiy faolligini uyg’otadi, lug’at boyligini oshiradi, ularda tahlil kilish, yaxlit holatga keltirish, umumlashtirish, takkoslash, tavsiflash, dikkatni jamlash kabi qobiliyatlarni rivojlantiradi.

¤yinchok bolalarda – ma’naviy-axlokiy tuyg’ularni (mehribonlik, avaylash, e’tiborlilik) shakllantiradi, atrof-muhitga ijobiy munosabatni uyg’otadi. ¤yinchoklar tanlashda bolaning yosh va individual xususiyatlari, kizikishlari, istaklari hisobga olinadi. Maksadga karatilgan bunday yondoshuv - uyinchok tanlashga bulgan talabni yanada oshiradi. Asosan, pedagogik, gigienik, badiiy talab orkali uyinchok tanlanadi.

Pedagogik talab. ¤yinchok obrazi va mazmunining bola tarbiyasiga muvofikligi; jamiyatimiz g’oyasi nuktai nazariga mos kelishi, g’oyaviy jihatdan kimmatli bulishi pedagogik talabning muhim belgisi hisoblanadi. ¤yinchok bolada olijanob tuyg’ularni uyg’otishi, boshka millat bolalari bilan dustona munosabatlarni tarbiyalash, vokelikka nisbatan olijanob tuyg’ular uyg’otishi, ijobiy axlokiy tajriba tuplashga yordam berishi lozim. Bolaning faollikka bulgan intilishini koniktirishi va uni uyg’otishi kerak. Obrazli uyinchok real hakikatni ifoda etadi, buyum, uning xususiyatlari va hayotdagi ahamiyatini aks ettiradi.

¤yinchokning dinamiklik xususiyati undan kup marotaba rejali tarzda foydalanish imkonini yaratadi. Bu xususiyatidan kelib chikib, uyinchokka kuyidagi talablar kuyiladi:

Gigienik talablar. ¤yinchok kanday materialdan va rangdan tayyorlanganligi, bolaning hayotiga hech kanday xavf solmasligi, yaxshi tozalanishi mumkinligi asosiy talablardan hisoblanadi.

Badiiy talablar. SHakl, buyok va bezaklarning har tomonlama uyg’unlashuvi, bir-birini rang va shakl jihatdan tuldirib, ta’kidlab, uyinchokning badiiy ifodaliligini oshiradi. ¤yinchoklarning tuzilishi va bezalishi bolalarning turli yosh boskichlarida idrok etish xususiyatlariga tula mos kelmog’i lozim.

Tug’ri tanlangan uyinchok - bolaning jismoniy, axlokiy, akliy va badiiy-estetik tarbiyasi rivojiga ijobiy ta’sir kursatadi. Bolani akliy jihatdan tarbiyalashda didaktik uyinchoklarning butun bir tizimi katta ahamiyat kasb etib, sensor va nutk rivojiga ta’sir etadi, fikrlash jarayonlari va dikkatini tarbiyalaydi, buyum va uning xususiyatlariga, kurilishiga bulgan kizikish shakllanadi, bilimi,tushunchalari boyib boradi.

- ¤yinchok bolani kuvontiradi, atrofdagilarga nisbatan ijobiy munosabat hosil kiladi, birgalikda uynash tuyg’usini uyg’otadi va ijobiy his-tuyg’ularni tarkib toptiradi. Axlokiy his-tuyg’ularni shakllantirishda kug’irchok muhim ahamiyatga ega. Milliy kug’irchok bolalarni boshka millatga mansub bulgan tengdoshlariga bulgan ijobiy munosabatini tarbiyalash manbalaridan hisoblanadi. San’atni birinchi yorkin obrazli va eng tushunarli buyumi bulgan uyinchok estetik hislar va kechinmalarni uyg’otadi, estetik tarbiyani tuplashga yordam beradi va badiiy didni shakllantiradi. SHu urinda bolalarga yakin va tushunarli bulgan xalk uyinchoklarining ahamiyatini alohida ta’kidlash lozim.

¤yinchok bolalarni turli rang-barang harakatlarga undaydi va bolaning faol harakatga bulgan ehtiyojini kondiradi. Tezkor javob reaktsiyasini, harakatlarning anikligi va muvofiklashtirishini rivojlantiradi.

Ilk yoshdagi bolalarga muljallangan kup uyinchoklar (shakldoklar, rezina koptokchalar, shaklchalar va boshk.) bolada kurish va eshitish dikkatini rivojlantiradi, ushlash harakatlari va buyumli harakatlarni ustirishga yordam beradi.

¤yinchoklarning turlari va kurinishlari buyicha kuyidagi turkumlarga ajratiladi:

- Syujetli-obrazli;

- texnika uyinchoklari;

- kurish–yasash, kurilish materiallari uyinchoklari;

- didaktik uyinchok va uyinlar;

- sport va harakatli uyinlar uchun muljallangan uyinchoklar;

- yig’ma–bulinma uyinchoklar;

- teatr va dekorativ uyinchoklar (soya va kug’irchok teatrlarining personajlari, dramalashtirilgan uyinlar uchun kiyimlar, archa uyinchoklari);

- uyinchok-ermaklar;

- ohang chikaruvchi musikaviy uyinchoklar;

- kulbola uyinchoklar va uyin materiallari, turli-tuman uyin jihozlari.

- Syujetli-obrazli uyinchoqlar syujetli-rolli uyin uchun foydalaniladi. U bolalarda ijobiy xarakter kirralarini, muloyimlik, g’amxurlik, yordam berishga ehtiyoj, shuningdek kattalar mehnatiga hurmat va tengdoshlari bilan uynay olish malakalarini tarbiyalaydi.

- Texnika uyinchoklari bolalarda texnikaga va texnika asboblariga bulgan kizikish uyg’otib, ularni uz uyinlarida kullay olish imkonini yaratadi. Bolalarga texnikaga bevosita alokasi bor buyumning (mashinalar, mexanizmlar, transport turlari, aloka vositalari) tashki kurinishi, obrazini va unga xos harakatlarini tanishtiruvchi texnik uyinchoklar yakin turadi.

- Јurish-yasash uyinchoqlari sodda, boshkarish va foydalanish jihatdan kulay va osondir. Bu uyinchoqlarni uynash buyumning asosiy vazifalariga taklid kilish imkonini yaratishi lozim. (avtomobilda g’ildiraklar harakatlanishi, eshik ochilishi). Јurilish materiallari bilan uynaladigan uyinchoqlarning asosiy 2 tipi mavjud:

a) kublar, prizmalar, konuslar, piramida, tselindrlar, plastinkalar, geometrik shakllar tuplami.

b) turli blok - devor, froniton, kolonka, tom, ark va boshka arxitektura va kurilish materiallari. Mayda (stol uyinlari uchun) va yirik (polda va maydonchada) uynashga muljallangan bu kurilish materiallarining rangi har xil bulishi mumkin.

- Didaktik uyinchoklarning asosini xalk uyinchoklari tashkil kiladi. Ular uynashda bola uz-uzini nazorat kiladi. Xilma-xil mozaykalar sensor kobiliyatlarini rivojlantiradi. Ulardagi uyin vazifasi nakshlar, rasmlarni tanlash va joylashtirishdan iborat.

- Ґarakatli uyinlarga muljallangan uyinchoklar: suv, kum bilan uynaladigan uyinchoklar, koptoklar, arg’amchilar, chambaraklar, kegli va boshkalar. Ularning asosiy vazifasi bolalarni jismoniy jihatdan tarbiyalashdir.

- Musikali va teatrlashtirilgan uyinchoklar bolalarning musikaviy ohang va ritmni eshita olish kobiliyatini ustirishga yordam beradi. Katta yoshdagi bolalar ertaklarni sahnalashtiradilar.

- ¤yinchok-ovutmachoklar harakatchan, kupincha ovoz chikaradigan buladi. Ular bolalarni uzlarining ajoyib xatti-harakatlari bilan kuvontiradilar, syujetlari esa vaktichog’lik bag’ishlaydi.

- Јulbola uyinchoklarni kattalar bolalar bilan birgalikda tayyorlaydilar va turli ertak, hikoyalarni sahnalashtiradilar.

¤yinchoklarni materialiga kura: hunarmandchilik, kulbola usulida, fabrikada tayyorlanadi.

Tanikli pedagog A.S.Makarenko uyinchoklarning 3 turini ajratib kursatgan edi: tayyor uyinchoklar, yarim tayyor uyinchoklar va uyin materiallari. Birinchi turi bolalarni buyumlar va narsalarning rang-barangligi bilan tanishtiradi, tasavvurini ustiradi. Ikkinchi turi boladan faol faoliyatni talab kiladi, mantikan va aklan usishga yordam beradi. Uchinchi turi bevosita bolaning ijodiy faoliyatini ta’minlaydi.

MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDA ¤YINLAR TEXNOLOGIYaSI

¤yin texnologiyasining nazariy asoslari.

Bugungi kunda ta’lim tizimiga, jumladan maktabgacha ta’lim tizimiga ham yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol usullar kirib kelmokda. Bu texnologiyalarning mazmun-mohiyatini, asosiy tamoyillarini, konuniyatlarini, ulardan samarali foydalanish yullarini amaliyotchi tarbiyachi va ukituvchilarga yetkazib berish pedagogika fani oldida turgan dolzarb muammolardan biridir.

«Texnologiya» yunoncha suz bulib, «techne» – «mahorat», «san’at» va «logos» – «tushuncha», «urganish» demakdir. Texnologiya suzi zamirida jarayonlarni amalga oshirish usullari va vositalari hakidagi bilmlar yig’indisi, shuningdek, ob’ektda sodir buladigan sifat uzgarishlari tushuniladi.

Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maksadiga erishish kuroli, ya’ni oldindan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida boskichma-boskich amaliyotga joriy etish va shu maksadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim jarayonini boshkarishni ifodalaydi.

Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish orkali ta’lim maksadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning tamoyillari kuyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta’limning samaradorligi, kaytuvchan alokaning mavjudligi, ta’lim maksadining anik shakllanganligi.

¤yin texnologiyasi ham uyin metodidan uzining anik maksadi, amalga oshirish kerak bulgan jarayonlarning mantikiy ketma-ketligi va uzaro bog’likligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan fark kiladi.

L.S. Vigodskiy uyinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni uzlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi.

Ґar kanday uyin muayyan vazifalarni bajaradi:

• 
  maftunkorlik;
  
• 
  kommunikativlik;
  
• 
  uz imkoniyatlarini amalga oshirish;
  
• 
  tashxis;
  
• 
  uyin ishtirokchilari urtasidagi mulokot;
  
• 
  ijtimoiylashuvlik.
  

S.A. SHmakovning ta’kidlashicha, uyinlar kuyidagi turtta asosiy xususiyatga ega:

•