71
Yuqoridagi jadvallar bo'yicha yer sharidagi suv zaxiralari okean, dengizlar, daryo, ko'llar,
sun'iy suv havzalari, tog' va qutb muzliklari, yer osti suvlari, tuproq va atmosfera suvlaridan iboratdir.
Dunyo okeani suvlari yer sharinirig 0,75 qismini egallaydi. Ko'l va daryo suvlari esa quruqlik
yuzasining 3% ini qoplagan, xolos. Muzliklarning umumiy maydoni 16 mln. km
2
ni tashkil etadi, bu
esa quruqlikning 11% iga tengdir. Quruqlik yuzasining 4% ini egallagan botqoqlik yerlarning
maydoni 2,7-6 mln. km
2
ga yaqindir. Yer sharining yalpi suv zaxirasi 1385984-1454193 ming km
3
ni
tashkil etadi (5,6-jadval).
Yer sharidagi suvlar zaxirasining asosiy qismi (94%) dunyo okeanidagi sho'r suvlarga to'g'ri
keladi. Bu suvlar xalq xo'jaligida juda kam ishlatiladi. Sanoat, qishloq xo'jaligi va maishiy xizmatda
asosan chuchuk suv ishlatiladi.
Chuchuk suvning eng katta zaxirasi tabiiy muzliklarda to'plangan. Qutb va tog' muzliklarining
hajmi 25 mln. km
3
ga teng. Qolgan muzliklar hajmi 250000 km
3
bo'lib, uning taxminan 200000 km
3
qismi doimiy muzliklarga to'g'ri keladi. Muzliklar suvining hajmini quyidagi ma'lumot yaqqol
ko'rsatadi: agar yer yuzidagi barcha muzliklar eritib yuborilsa, dunyo okeanining sathi 64 m
ko'tarilib, uning maydoni 1,5 mln. km
2
ortgan, quruqliklar maydoni esa unga ko'ra 1% kamaygan
bo'lar edi.
Yerdagi chuchuk suvning umumiy hajmi 28,5 mln. km
3
bo'lib, u gidrosfera umumiy
hajmining 2% ga yaqinini tashkil etadi. Chuchuk suvning asosiy qismi hozircha bevosita
foydalanilmaydi. Antarktida, Arktika, Grenlandiya va yuqori tog'larda muzliklar shaklida saqlanib
turganini hisobga olsak, u vaqtda yerdagi chuchuk suvning qolgan qismining jami 4,2 mln. km
3
ni
yoki gidrosfera hajmining 0,3% ini tashkil qiladi, xolos. Chuchuk suv zaxiralarining ancha qismi
daryo suvlariga
to'g'ri keladi. Ular inson foydalanishi uchun eng yaroqli suvlardir. Barcha daryolar dunyo
okeaniga kuniga 1 mln. km
3
suv quyadi. Chuchuk suvlarning ancha miqdori (5449 mlrd. m
3
)
dunyoning turli materiklarida joylashgan suv omborlarida to'plangandir.
Orol dengizi materik ichida, suv oqib chiqmaydigan katta ko'l edi. Unga Amudaryo va
Sirdaryo suvlari tushadi.
1960-yilgacha shu ikki daryodan yiliga 56 km
3
suv dengizga quyilgan, unga qo'shimcha 9 km
3
atmosferadan yog'in tushgan. Jami yiliga 65 km
3
suv tushgan bo'lsa, suv yuzasidan yiliga 65 km
3
suv
bug'lanib turgan. Shunga qaramasdan, dengiz suvining salhi turg'un bo'lgan, ya'ni o'rtacha chuqurlik
53 m (eng chuqur joyi 69 m) suv yuzasining maydoni 67 ming km
2
, dengizdagi suvning hajmi 1064
km
3
, suvning sho'rligi 9,6-10,3 g/1 ga teng bo'lgan, dengiz atrofida va ichida 1100 dan ortiq ko'llar
bo'lgan.
1990-yillar boshida dengiz suvining chuqurligi 53 metrdan 39 metrga, ya'ni 14-16 m ga
pasaydi, suvning hajmi 400 km
3
dan ham kam qoldi. Suv yuzasining maydoni 67000 km
2
dan 40000
km
2
ga, ya'ni 27000 km
2
ga kamaydi. Suvning sho'rligi 1 litrda 70 g/1 dan yuqori. Suvning
bug'lanishi yiliga 36-39 km
3
ni tashkil qiladi.
Groining qurigan tubi 26-27000 km
2
maydondan yiliga 75 mln. t qum, tuz va to'zon
atmosferaga shamol bilan ko'tarilib, uzoq-uzoqlarga yetib borib, Kaspiy dengiziga ko'plab tushib,
uning bug'lari bilan aralashib, chang-tuz bulutlari hosil bo'layapti. Natijada Orol atrofiga tushadigan
yomg'ir suvining tuzliligi 2, Orolga yaqin joylarda esa 7 barobar ortgan. Sho'r suvli yog'inlar Litva,
Belorussiya hududlarida ortgan. Yer yuzasi atmosferasining ifloslanishi 5% ga ortgan, Orol atrofidagi
yerlarga yiliga o'rtacha 520 kg/ga tuz tushadi. Orol dengizining qurishi Osiyo iqlimini o'zgarishga
olib keldi. Yilning harorati o'rtacha 1,5-2°C ga ko'tarildi. Qish sovuq bo'lib qoldi. Chang-to'zonli
bo'ronlar ko'paydi; bahor va kuzda sovuqlik uzoq bo'lib, vegetatsiya davri 15-20 kunga qisqardi. Bu
o'z navbatida shu hududda paxta ekishga yomon ta'sir qilmoqda.
Groining qurigan tubida 1 m qalinlikda sho'r-qum bo'lib, u gektariga 190-400 kg tuzni tashkil
qiladi. Yer osti suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan (4-5 m), lekin sho'r.
Orol muammosi eng keskin va global muammo bo'lib, uni yechishga ko'p proyektlar taklif qilingan,
shulardan;
a) Ichki suv zaxiralarini Orolga jo'natish; b) Tashqaridan suv olib kelish va hk.
Ichki suv zaxiralari; zovur suvlari, Sariqamish, dengizko'l, Sultanfas, Makanko'l, Sudoche, Arnasoy,
Aydar ko'l suvlari va boshqa suvlarni tejash bilan yiliga 25-30 km
3
suv jo'natib, Orolni 40 m
chuqurlikda ushlashdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
