Andijon davlat universiteti ijtimoiy pedagogika

Balog‘atga etmagan hukm etilganlar munosabatlari o‘ziga xosliklari. Ularning 

kattalardan farq qilish xususiyatlari 

Balog‘atga  etmaganlarga  tarbiyalash  koloniyalarida  bo‘lishi  boshlang‘ich  davri,  hayot 

sharoitiga  moslashishlari  katta  ta’sir  ko‘rsatadi.  Moslashish  yaxshi  va  yomon  ham  bo‘lishi 

mumkin,  lekin  salbiy  va  ijobiy  ham  belgilarga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Bu  davrda  yuqori  o‘rinni 

egallash,  jamoadagi  rollarini  taqsimlash  uchun  kurash  boradi.  Bu  davrda  tartibni  buzish  va 

jinoyatlar  sodir  etishning  o‘sishi  kuzatiladi.  Tashqi  dunyodan  ajratib  qo‘yilishi  hukm 

etilganlarning  munosabatlariga  katta  ta’sir  ko‘rsatadi.  Rejimli  tashkilotlarda  munosabatlar  ikki 

turga  ajratiladi:  rasmiy  va  norasmiy.  Rasmiy  munosabatlar  jazoni  o‘tash  rejimi  va  ichki  tartib 

bilan  boshqariladi.  Norasmiy  munosabatlar  -  hukm  etilganlarning  norasmiy  munosabatlar 

tizimida  tutgan  o‘rniga  binoan  ularni  kategoriyalarga  ajratuvchi  “boshqa  hayot”  qoidalari  bilan 

boshqariladi. 

Stratifikatsiya

16

 hukm  etilganning  o‘z  guruhida  balog‘atga  etmaganlarni  “o‘zlariniki  va 

begonalarga” ajratish mavqeini qat’iy belgilashdan iborat bo‘ladi. 

Retsidivistlar

17

 keng  jinoiy  aloqalarga  ega  bo‘lib,  ular  ancha  yuqori  mavqega  ega 

bo‘ladilar.  Ko‘plab  sonli  guruhlar  mavjud  bo‘lishiga  qaramay  hukm  etilganlar  ikkita  asosiy 

guruhlarga ajratiladi: 

1) Yuqori mavqeli - mustahkam, qat’iylar, “o‘g‘il bolalar” 

2) past statusli – ezilganlar, “pastlar” xo‘rlanganlar. 

                                                           

16

 стратификация – (лотинча stratum - қатлам) – даромади катталигига, билим даражаси, ҳокимияти 

катталиги,  касби  обрўси  катта-кичикликларига  қараб  юқоридан  пастга  қараб  ижтимоий 

қатламларнинг  жойлашиши.  Статус  (лотинча  status-вазияти,  ҳолати)  –  индивиднинг  гуруҳ  ёки 

жамиятдаги ижтимоий вазияти (ҳолати). 

17

 Рецидивист  (лот.  Recidivus-  орқага  қайтувчи)-  илгари  жазоланган  жиноятига  ўхшаш  жиноят 

содир этган ва қаттиқроқ жазо олиши керак бўлган одам. 

---

65 

 

Bu  guruhlardan  har  biri  o‘z  guruhlariga  ega,  bu  ko‘plab  janjallar  kelib  chiqishiga  olib 

keladi. 

Tarbiyalash koloniyasiga kelgan yangi odamni mavqei odatda “ro‘yxatga olish” yo‘li bilan 

aniqlanadi.  Yangi  bolani  faxm-farosatliligini,  aqlini,  o‘zini  himoya  qila  olishini  tekshirib 

ko‘radilar.  

Ko‘pincha  bu  sinovlar  beshavqat  va  beraxmlik  ko‘rinishida  bo‘ladi.  Sinovdan 

o‘tayotganning  sog‘lig‘i  uchun  ma’lum  xavf  mavjud  bo‘ladi.  Balog‘atga  etmagan  hukm 

etilganlarning  kattalardan  farqi  ko‘pchilik  o‘smirlarda  ma’lum  hayotiy  rejalari,  kelajakdagi 

istiqbollari  yo‘qligidan  iborat  bo‘ladi,  bu  ular  bilan  tarbiyaviy  ishlar  olib  borishni  ancha 

qiyinlashtiradi. 

Shunday  qilib,  balog‘atga  etmagan  hukm  etilganlarning  shaxsi  va  guruhlari  belgilari 

quyidagi xususiyatlar bilan belgilanadi: 

1.

 

Yoshi xususiyatlari – organizmining tez jismoniy rivojlanishi 

-

 

ma’naviy beqarorligi. 

-

 

mos bo‘lmagan ravishda o‘ziga baho berish (yuqori baholash, past baholash) 

-

 

irodasi jadal shakllanishi jarayoni.  

-

 

dunyoqarashning qarama-qarshiligi. 

2.

 

Pedagogik va ma’naviy tarbiyasizligi. 

-

 

bo‘sh vaqtining tashkil etilmaganligi. 

-

 

bilim, ma’naviy va professional darajasi pastligi. 

-

 

oiladagi muammolar. 

-

 

ota-onalarining yo‘qligi, yoki oilasi to‘liq emasligi. 

-

 

ota-onalarining yoki qarindoshlarining jamoat tartib-qoidalarini buzishlari. 

-

 

qarindoshlik aloqalari uzilishi. 

3.

 

Jinoyat sodir etish motivlari. 

-

 

Sotib olishga qurbi etmagan narsaga ega bo‘lish istagi. 

-

 

o‘g‘il bolaligini ko‘rsatib qo‘yish, guruxda obro‘ga ega bo‘lish. 

-

 

Jinoyat sodir etayotganligini yaxshi tushunib etmaslik. 

4.

 

Deviant (og‘ish, chetlanishlar) yomon axloqqa odatlanishi’ 

5.

 

Katta yoshdagi jinoyatchilarga bo‘ysunishi. 

6.

 

Huquqiy bilimi pastligi. 

7.

 

tashkilot tarbiyasi va tartibiga qarshi bo‘lish. 

8.

 

Tashkilot sharoitlariga moslashib olish imkoniyatlari. 

9.

 

Hukm etilganlarning stratifikatsiyasi (status-rolli munosabatlar) 

10.

 

Ma’lum hayotiy rejalarning yo‘qligi. 

Shunday  qilib,  balog‘atga  etmagan  hukm  etilgalar  –  bu  shaxsi  ijtimoiylashishi  jarayoni 

oxiriga  etmagan  odamlar,  bu  jarayon  turli  ijtimoiy  o‘rin  egallashni,  ijtimoiy  aloqalar  va 

munosabatlar tizimiga qo‘shilishini ko‘zda tutadi. 

O‘smirni jinoyat sodir etganda aybdor deb hisobladilar. Uni tarbiyalash koloniyasiga, ya’ni 

yopiq  turdagi  tarbiyalash  tashkilotiga  yuboradilar.  Bu  albatta  shaxsning  ijtimoiylashish 

jarayonini to‘xtatib qo‘yadi va uning bir tekis rivojlanishini yanada qiyinlashtiradi. 

Ijtimoiylashish  yakunlanmagan  jarayonini  jamiyatdan  ajratib  qo‘yilgan  holatda  davom 

ettirishga  to‘gri  keladi.  Bu  Ushbu  jarayonning  mohiyatiga  qarama-qarshidir.  Ko‘pchilik 

o‘smirlar  (jinoyat  sodir  etgan)  ijtimoiy  muhit  uchun  jiddiy  xavf  tug‘diradilar.  SHuning  uchun 

ularni  jamiyatdan  ajratib  qo‘yish  zarurdir.  SHu  sababli  ular  uchun  ozodlikdan  mahrum  etish 

jazosini qo‘llashdan bosh tortishning iloji bo‘lmay qoladi. 

Shunda qarama-qarshilik yuzaga keladi: o‘smirni jamiyatdan ajratib quyish zarurligi va shu 

bilan bir vaqtda uni ijtimoiylashtirish jarayonini yakuniga etkazish. 

Milliy  va  chet  el  tajribalarining  ko‘rsatishiga  jazo  choralarini  kuchaytirish,  qattiq  nazorat 

qilish  o‘smirlar  orasida  jinoyatchilikning  o‘sishi  muammosini  samarali  hal  etish  yo‘li  deb 

qaralishi mumkin emasligini ko‘rsatdi. Jinoyatchilikni yo‘q qilish – bu birinchi navbatda ijtimoiy 

muammodir. 

---

66 

 

Jinoyatchilik darajasi faqatgina uni yuzaga keltiruvchi omillarni yo‘qotib borilgan holdagi 

asta-sekin  pasayib  borishi  mumkin.  Balog‘atga  etmaganlar  jinoyatchiligi  bilan  kompleks  va 

samarali  kurashish  maqsadlarida  davlat  milliy  dasturi  rejalashtirilmoqda  va  amalga 

oshirilmoqda.  Masalan,  70-yillarda  AQSHda  axloqi  buzilgan  yoshlar  hayoti  ijtimoiy,  turmush 

madaniy va moddiy sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha 36 dastur amalga oshirildi. XX asrning 90-

yillarida  AQSHda  yoshlar  orasida  axloqi  buzilganlar  bilan  kurashish  bo‘yicha  65  ta  dastur 

amalga  oshirilgan.  Ana  shu  dasturlarni  bajarish  uchun  kongress  15  mlrd.  dollar  ajratdi.  Evropa 

parlamenti  ekspert  komissiyasi  1996  yili  balog‘atga  etmaganlar  orasida  jinoyatchilik 

muammolarini  ko‘rib  chiqib  yoshlar  va  balog‘atga  etmaganlar  orasida  jinoyatchilik  bilan 

kurashish  samaradorligi  oshirish  bo‘yicha  takliflarni  ishlab  chiqdi.  Ular  asosan  quyidagilardan 

iborat:  politsiya  xodimlari,  ijtimoiy  tashkilotlar  va  yoshlar,  balog‘atga  etmaganlar  ishlari 

bo‘yicha  milliy  tashkilotlarning  jinoyatchilikni  oldini  olish  sohasidagi  hamkorliklarini  ancha 

kuchaytirish  kerak:  balog‘atga  etmagan  huquqbuzarlarni  jinoiy  javobganlikka  tortish  va  ularni 

tergov paytida ushlab turish amaliyotini o‘zgartirish kerak; O‘smirlarni jazr o‘tash muddatlarini 

ikki  yil  bilan  chegaralash,  muddatidan  avval  ozod  etish  huquqini  berish.  Umuman  olganda 

balog‘atga  etmagan  huquqbuzarlarni  tuzatish  tashkilotlariga  joylashtirmay  qayta  tarbiyalashni 

afzal bilish taklif etiladi. 

Ozodlikdan  mahrum  etish  ko‘rinishidagi  jinoiy  jazodan  to‘la  bosh  tortishga  erishish 

masalasi  mumkin  bo‘lmaganligi  sababli  ko‘pchilik    mutaxassislar  jazo  choralari 

belgilanayotganda o‘smir huquqbuzarlarning undan psixologik ta’sirlanishlari va ularning  yoshi 

xususiyatlarini  hisobga  olishni    tavsiya  etadilar.  Tarbiyalash  koloniyalariga  joylashtirilgan 

balog‘at  yoshiga  etmagan  huquqbuzarlar  bilan  ishlashda  tarbiyaviy  ta’sir  ko‘rsatish  choralari, 

maktab va o‘smirlarning ozod etilishiga psixologik tayyorgarligi asosiy rol o‘ynashi kerak