Andijon davlat universiteti ijtimoiy pedagogika

Balog‘at yoshiga etmaganlar jinoyatchilik muammolari 

Balog‘at  yoshiga  etmaganlar  va  yoshlar  o‘rtasidagi  jinoyatchilik  butun  dunyoda  eng 

dolzarb    ijtimoiy  muammolardan  biri  hisoblanadi.  Bunday  jinoyatchilikning  o‘sishi  eng  avval 

rivojlangan  kapitalistik  mamlakatlar  uchun  xosdir.  Balog‘at  yoshiga  etmaganlar  va  yoshlar 

o‘rtasida  jinoyatchilikning  asosiy  sabablari  deb  g‘arb  mutaxassislari  yoshlar  o‘rtasidagi 

ishsizlikni,  yoshlarning  kelajaklariga  ishonmasliklari,  jamiyatni  boshqarish  hozirgi  zamon 

usullaridan qoniqmasliklarini ko‘rsatadilar. 

Masalan,  Germaniya  politsiyasi  ma’lumotlari  bo‘yicha  1996  yili  hibsga  olingan  hamma 

huquqbuzarlardan  14  %  doimiy  ish  joyiga  ega  emas  edi.  Aniq  harakatlar  bilan  o‘g‘rilik  qilgan 

jinoyatchilar  orasida  ishsizlar  to‘rtdan  bir  qismini  tashkil  etdilar,  ular  tomonidan  shaxslarga 

nisbatan jinoyatlar 28 %, 34 % bosqinchiliklar amalga oshirilgan. 

o‘abr  mutaxassislari  balog‘at  yoshiga  etmaganlar  orasida  jinoyatchilikning  o‘sib  borishi 

sabablari  haqida  boshqa  fikrlarni  ham  aytadilar.  Masalan,  balog‘at  yoshiga  etmaganlar  uchun 

odil  sud  va  huquqbuzarlikni  olidini  olish  AQSH  federal  byurosi  rahbari  A.Regneri  o‘smirlar 

orasida  jinoyatchilikning  asosiy  sabablari  oilalarning  buzilishi,  bolalar  bilan  beraxm 

munosabatlarda  bo‘lish,  bolalarning  ta’lim  olish  va  tarbiyalanish  huquqlarining    buzilishi, 

yashash  uchun  qulay  sharoitlarining  bo‘lmasligi  va  natijada  bolalarning  uydan  ketib  qolishlari 

deb  hisoblaydi.  Konnektikut  shtatida  balog‘at  yoshiga  etmaganlarni  tekshirish  juda  jiddiy  zulm 

o‘tkazgan jinoyatchilar  orasida  75 %  o‘zlariga ham ota-onalari va boshqa shaxslar tomonidan 

shavqatsiz munosabat ko‘rsatilganini aniqlab berdi. Ular kuch ishlatib jinoyat sodir etishlarning 

umumiy sonidan 33 % ni sodir etganlar. 

Yaponiyalik  mutaxassislar  o‘z  mamlakatlarida  balog‘at  yoshiga  etmaganlar  jinoyatlari 

hozircha  o‘sib  borishi  sabablarini  o‘ziga  xos  baholaydilar.  Ular  jinoyatchilik  o‘sishi  turmush 

sharoitlaring,  farovonlikning  o‘sishi  va  o‘qish  bilan,  oilada  tarbiyaning  etarli  bo‘lmasligi, 

oilaning  an’anaviy  qadriyatlari  buzilishi,  individualizmning  namoyon  bo‘lishi  bilan  bog‘liq 

oqibatlar-stresslar  sababli  deb  hisoblaydilar.  Yaponiyada  o‘tkazilgan  tekshirishlar  balog‘atga 

etmagan  huquqbuzarlar  ko‘pincha  ota-onasiz  o‘sgarlar,  hamda  kam  ta’minlangan  oilalardan 

chiqqan bolalar bo‘lib chiqishini ko‘rsatdi. 

---

60 

 

Rossiyalik  mutaxassislar  ham  jinoyatchilikning  o‘sishini  ko‘rsatadilar.  Hozirgi  davrda 

o‘smirlar Rossiyada aholining eng kriminogen zararlangan qismi hisoblanadilar. 

O‘zbekiston Respublikasi jinoyat Kodeksiga binoan balog‘at yoshiga etmagan huquqbuzar 

deb jinoyat sodir etish paytiga kelib 14 yoshga to‘lgan, lekin hali 18 yoshga to‘lmagan shaxslar 

hisoblanadilar. Balog‘at yoshiga etmaganligi javobgarlikni yumshatuvchi holat sifatida qaraladi. 

Masalan,  balog‘at  yoshiga  etmaganlarga  nisbatan  ba’i  bir  jazolar  ko‘zda  tutilmagan,  xususan, 

o‘lim jazosi. 

O‘zbekiston  Respublikasi  sud  amaliyotida  xukmni  ijro  etishni  kechiktirishdan  keng 

foydalanishni  alohida  ta’kidlash  kerak,  bundan  hozirgi  kunda  ozodlikdan  mahkum  etiladigan 

hamma balog‘at yoshiga etmaganlarning taxminan yarmiga nisbatan qo‘llanilmoqda. 

Bundan  tashqari,  huquqbuzarlarning  ma’lum  qismi  (20  %  dan  ortig‘i)  jazo  berilishdagi 

yoki  jinoiy  javobgarlikdan  ozod  etilmoqda.  Bu  ishlar  bo‘yicha  materiallar  yoki  balog‘atga 

etmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalarga yuboriladi yoki ularga nisbatan majburiy tarbiyalash 

choralari qo‘llaniladi, masalan, quyidagilar: 1) ogohlantirish; 

 2)  ularni  ota-onalari  yoki  ularni  o‘rnini  bosuvchi  shaxslar,  yoki  maxsus  davlat  organlari 

nazoratiga topshiriladi. 

3) keltirgan zararini qoplash majburiyati yuklatiladi. 

4) bo‘sh vaqti cheklanadi va boshqalar. 

Tarbiyaviy ta’sir choralarini muntazam bajarmay kelgan holatida sud jinoiy javobgarlikka 

tortishi mumkin. 

Shunday  qilib,  haqiqatda  jinoiy  jazolar  jinoiy  jazonadigan  harakatlar  amalga  oshirgan 

o‘smirlarning  yarmidan  kamiga  nisbatan  qo‘llanilmoqda.  Alohida  balog‘at  yoshiga  etmaganlar 

uchun mumkin bo‘lgan jazo (amalga oshirish) asosiy turi ozodlikdan mahrum etish hisoblanadi, 

bu jazoni ular tarbiyalash koloniyalarida o‘taydilar. Agarda huquqbuzarlik sodir etgan o‘smir 14 

yoshga  to‘lmagan  bo‘lsa  (ya’ni  jinoiy  javobgarlikka  tortish    yoshiga  to‘lmagan  bo‘lsa)  uni 

maxsus o‘quv-tarbiyaviy tashkilotga yuboradilar. 

Ijtimoiy-pedagogikada  delikvent  hulqi  deb  o‘rnatilgan  huquqiy  qoidalarni  buzish  va 

xuquqbuzarlikka olib keladigan hulqi tushuniladi: 

Delikvent (lotincha delingnens - huquqbuzar) - hulqi o‘zining keskin ko‘rinishlarida jinoiy 

jazolanadigan harakatlardan iborat xulqi yomon sub’ekt. 

Delikventlik  (lotincha  delingnens  –  jinoiy  harakat  amalga  oshiruvchi  huquqbuzar)  – 

sotsiologiyada va yurisprudensiyada militsiya ro‘yxatida turadigan yoki jinoiy jazoga olib kelishi 

mumkin  bo‘lgan  qoidabuzarliklarga  muntazam  amalga  oshiruvchi  tarbiyasi  qiyin  o‘smirning 

qonunga xilof harakatlarini ko‘rsatish. 

Shuni  ham  alohida  aytish  kerakki,  balog‘atga  etmaganlar  va  yoshlar  ishlari  bo‘yicha 

Komissiya,  “Kamolot”  yoshlar  ijtimoiy  harakati,  mahalla  jamoyatchiliklari,  maktab 

o‘qituvchilari  va  ota-onalar  tomonidan  birgalikda  katta    profilaktik  ishlarni  amalga  oshirilishi 

natijasida O‘zbekistonda  balog‘atga etmaganlar orasida jinoyatchilik kamayib bormoqda. 

Ana  shu  haqida  7.03.04  ___ “Do‘stlik”  kanalining  radioeshittirishida  Chirchiq  shahrining 

prokurori  yordamchisi  Anora  Ergasheva  gapirdi.  Lekin  shular  bilan  birga  Chirchiq  shahridagi 

bezorilik qilmishlari holatlari haqida gapirib o‘tdi.  

2003 yili 10-sinf  o‘quvchisi Nikitin Evgeniy militsiyaga qo‘ng‘iroq qilib uning maktabida 

bomba  qo‘yilganligini  xabar  qiladi,  2004  yili  fevral  oyida  boshqa  ikki  o‘quvchilar  Korshunov 

Aleksandr  9-sinf  o‘quvchisi  va  6-sinf  o‘quvchisi  Nosov  Ivanlar  ularning  maktablarida  bomba 

yashirilgan  deb  militsiyaga  qo‘ng‘iroq  qiladilar.  Qoidabuzuvchilarni  darhol  topdilar.  Lekin, 

bundan  avval  maktabdan  hammani  evakuatsiya  qildilar,  mutaxassislar  –  saperlar  keldilar. 

Darslarni  bekor  qilish,  mutaxassislarni  chaqirish  davlat  uchun  60  ming  so‘mga  tushdi. 

Keyinchalik  bolalarning  birinchi  darslari  yo‘qligi  va  ular  zerikkalarida  militsiyaga  qo‘ng‘iroq 

qilganliklari ularning gaplaridan ma’lum bo‘ldi.  

Ikkala o‘quvchilar ham yaxshi oilalardan bo‘lib chiqdilar: Nosovning otasi ham, onasi ham 

bor,  Korshunov.A.ning  oilasida  ikkita  bola  va  uning  oilasi  moddiy  ta’minlangan,  yaxshi  oila 

bo‘lib chiqdi. 

---

61 

 

Ota-onalari    bolalari  tarbiyasida  qandaydir  kamchilikka  yo‘l  qo‘yganlar,  ularning  bo‘sh 

vaqtlarini, dam olishlarini tashkil eta olmagandirlar. 

O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasida  ota-onalar  o‘z  farzandlari  uchun  javobgarlar 

deb  yozib  qo‘yilgan.  Portlash  moslamasi  haqida  yolg‘on  chaqiruv  –  bu  jinoiy  jazolanadigan 

jinoyatdir.  Agarda  bola  qo‘ng‘iroq  qilgan  bo‘lsa,  uning  ota-onasidan  jarima  undiriladi,  agarda 

o‘smir bo‘lsa uni balog‘atga etmaganlar ishlari bo‘yicha Komissiya ro‘yxatiga oladilar.