Andijon davlat universiteti axborot texnologiyalari kafedrasi mutaxassislik fanlarini o

Ma’ruza nima?
Ma’ruza (arabcha, leksiya (lot. lestio) – o’qish)o’quv materiali, biror masala, mavzu kabilarning mantiqiy izchil, ma’lum bir tizimga solingan bayonidir.
Ma’ruzaga ikki nuqnai nazardan yondashish mumkin:
1) o’quv jarayonining tashkiliy shakli sifatida;
2) bilimni so’z bilan ifodalash, og’zaki bayon qilish metodi sifatida.
Ma’ruza boshqa og’zaki, so’z orqali ifodalanadigan metodlardan:
a) nisbatan qa’tiy belgilangan tarkibi;
b) o’quv materialini mantiqiy izchillikda bayon qilish;
d) tasniflash, tariff berish, obrazli isbotlash;
ye) beriladigan axborotning serobligi;
g) materialni yoritib berishning tizimliligi bilan ajralib turadi.
Ma’ruza talabalar bilan muloqotda bo’lishning alohida shakli va uni boshqa hech qanday o’quv shakli bilan almashtirib bo’lmaydi. Ma’ruzaning oldiga qo’yiladigan maqsad har xil bo’lib, bu maqsad maksimal darajada amalga oshishi uchun, uning funksiyalariga ahamiyat berish kerak. Ma’ruza o’qitishning quyidagi qator funksiyalarini bajaradi:
1. Professional ta’lim berish va dunyoqarashni shakllantirish.
2, Talabalar diqqatini asosiy maqsadga yo’naltirish.
Ma’ruzada talabalarning diqqat’ye’tibori o’quv materialining asosiy mazmuni, qonun’qoidalari, ularning nazariy va kelgusidagi amaliyotda, mutaxassislik faoliyatida qanday o’rin tutishi va ahamiyatiga, uni o’zlashtirish metodlariga qaratiladi.
3. Idrok, tafakkurni rivojlantimvchi — tinglovchilarda bilmaganini bilishga qiziqish uyg’otadi. Mantiqiy flkrlash va o’z fikrini asoslashga o’rgatadi.
4. Bilim berish, o’rganayotgan fan bo’yicha axborot olish, olgan axboroti asosida xulosa chiqarish, umumlashtnrnshga o’rgatish.
5. Metodologik ‘ ma’ruza jarayonida tadqiqot metodlaritaqqoslanadi, qiyoslanadi, ilmiy izlanish tamoyillari aniqlanadi.
6. Talabalarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish. Ularni axloqiy, ma’naviy jihatdan barkamol bo’lishi, mehnatga munosabati, ijtimoiy’psixologik xislatlarini shakllantirish.
Ma’ruzada mavzuning asosiy savollari ketma’ketlik asosida yoritiladi. Albatta, ma’ruzaning metodik jihatdan yoritilishi, bayon etilishi qo’yilgan maqsad, o’rganilayotgan fanning, mavzuning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq. Ma’ruza faqatgina farmasevtika rivojlanishning asosiy qonuniyatlarini ochib berish bilan cheklanishi kerak emas, fanning songgi yutuqlaridan foydalangan holda limning amaliyotda qanday ahamiyatga ega ekanligini, hayotda real muammolarni yechishdagi ahamiyatini, yechish yo’llarini ham ko’rsatishi kerak.
Ma’ruza qanday fandan o’qilishidan qat’i nazar, ilmiy xaraklerga ega bo’lishi,turli nazariy yo’nalishlar, ilmiy maktablarning asosiy g’oyalarini talabalar ongiga yetkazishi va olgan bilimini ishonchga aylantirishi kerak. Har qanday ma’ruzaning eng zarur sharti anditoriya bilan muloqotga kirishishdir. Ma’ruza o’qish, eng avvalo, unga tayyorlanishdan boshlanadi. Buning uchun birinchi navbatda, ma’ruza mavzusi bo’yicha adabiyotlar tanlash hamda ular bilan tanishib chiqish kerak.Ikkinchidan, fan bo’yicha ishlab chiqilgan dasturga ko’ra, ma’ruza rejasi va reja bo’yicha matn tayyorlanishi hamda darsni o’ikazishda qo’llaniladigan metodlarnitanlab chiqish, dars jarayonini texnologik tizim sifatida tarkibi, ketma’ketligini aniqlash lozim.
Ma’ruzada darsni uch kursga bo’lish mumkin:
1. Kirish. Avvalgi ma’ruzada nimalar o’rganilgan, uning natijaisi nimalar bilan bog’liq, bugungi darsga qanday maqsad ko’zlanlyapti? Avvalo dars ilgarigi mavzu bilan bog’lanadi. Keyin mavzu e’lon qilinadi. Ma’ruza rejasi, mustaqil o’qish uchun asosiy va qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati tavsiya etiladi.Mavzuni o’rganishdagi asosiy termin, tushunchalar, mustaqil ravishda bajariladigan ishlar, topshiriqlar beriladi.
2. Asosiy kurs. Bu kurs ma’ruza rejasiga ko’ra tanlangan dars o’tish metodlarini qo’llagan holda o’tkaziladi. Tinglovchilarga mo’ljallangan axborotlar yetkaziladi.
3. Yakuniy kurs. Ma’ruzaga yakun yasaladi, qisqacha xulosa chiqariladi. Talabalar diqqati uchun mazkur mavzudagi eng asosiy tushuncha, e’tibor qaratilishi lozim bo’lgan jihatlar, hodisalar ta’kidlanadi. Qo’yilgan maqsadga qay darajada erishildi, bu ‘ tahlil qilib,baholanadi. Bugungi ma’ruzada’bajarilgan ish kelgusi faoliyatda qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi ko’rsatiladi.
Ma’ruzalarni didaktik vazifasiga qarab: kirish, mavzular bo’yicha, yo’1’yo’riq ko’rsatadigan, tahliliy, yakunlovchi ma’ruzalarga bo’lish mumkin. Kirish ma’ruzasi ma’lum bir fanni, mavzuni yoki muammoni o’rganishga bag’ishlanib, unda ana shu masala, muammolar haqidagi fikrlar, ularning ijobiy tomonlari, kamchiliklari, yechilmagan muammolar ko’rsatiladi.Mavzular bo’yicha ma’ruzalar — eng ko’p o’qiladigan ma’ruza bo’lib, unda o’rganilayotgan mavzuning asosiy mazmuni, amaliyotda sinalgan, qabul qilingan ilmiy qarashlar, mavjud yechimini kutayotgan masalalar bayon qilinadi. Ularni yechishning mavjud yo’llari ko’rsatiladi, yangilarini topish tavsiya etiladi.Yo’1’yo’riq ko’rsatuvchi ma’ruza — talabalarga mustaqil ishlashni o’rgatishga qaratiladi. Unda ko’proq metodik maslahatlar beriladi. Tavsiya qilinadigan adabiyotlarni mustaqil o’qish, ular ustida ishlash jarayonida diqqatni qaratish lozim bo’lgan masalalar ko’rsatiladi.Tahliliy ma’ruza u yoki bu muammo, mavzu yoki ma’lum bir tizimga solingan savollarni ma’lum bir mantiqiy aloqadorlikda bayon qilishga qaratiladi.Ko’pincha oliy o’quv yurtlarida yakuniy nazorat yoki imtihon’attestatsiyalar oldidan o’tkaziladi.
Yakunlovchi ma’ruza ma’lum bir mavzu, muammoni yoki faktni o’rganib, uning yakuni bo’yicha o’tkaziladi. Muammo yechirnlari va fanning predmeti to’g’risida asosiy xulosalar bayon etiladi.
Ma’ruzaga qo’yiladigan asosiy talablarni ikki guruhga ajratish mumkin.
A) Ma’ruza tayyorlash shakliga, boshqacha aytganda ma’ruza matniga qo’yiladigan talablar.
B) Ma’ruza o’qishga qo’yiladigan talablar.
Birinchi guruh, ma’ruza matniga qo’yiladigan talablar quyida’gilardan iborat:
1. O’qituvchi ma’ruzaning detallashtirilgan rejasi, boshqacha aytganda, texnologik xaBirinchi guruh, ma’ruza matniga qo’yiladigan talablar quyida’gilardan iborat:
2. Bayon qilinishi ko’zda tutilgan masalalar mantiqiy izchillikda yoritilishi hamda ular qisqacha xulosalar bilan yakunlanishi kerak.
3. Ma’ruza matni kirish, asosiy va yakuniy qism, ya’ni xulosa qismlaridan iborat bo’ladi.
4. Ma’ruzaning mazmuni ochib beriladigan asosiy qismida quyidagi jihatlarga e’tibor berilishi lozim:
a) ma’ruzaning g’oyaviy nazariy jihatlari:
- mavzuning asosiy tushunchalarini o’quv dasturiga mos ravishda ochib berilishi;
- ma’ruza matnining ilmiyligi;
- ma’ruza matnida muammoli vaziyatlarni yuzaga keltiruvchi masalalarning berilishi;
- nazariyani amaliyot bilan bog’liqligi;
- o’rganilayotgan mavzuning tegishli fandagi hozirgi o’rni belgilanishi va boshqalar.
b) ma’ruzaning metodik jihatlari:
- ma’ruzaning mantiqiyligi va isbot talab qilmasligi;
—materialni avodli va mazmundor tarzda berilishi;
—o’quvchi’talabalarni idrok qilishlarini faollashtirish usullari;
—tarbiyaviy yo’nalishga ega ekanligi.
Ma’ruzani o’qish va matnini tayyorlash jarayonida qo’llaniladigan barcha an’anaviy va zamonaviy usullar, yo’llar hamda texnik vosita, jumladan, multimedia vositalari va ko’rgazmali o’quv qurollari bayon qilinayotgan mavzuning asosiy mazmunini ochib berishga qaratilgan bo’lishi lozim.Ma’ruzaning yakuniy qismi, xulosasida quyidagilar ko’rsatilishi shart:
- mavzu yuzasidan asosiy xulosalar;
- ma’ruzadagi asosiy tayanch tushunchalar;
- talabalarda bilishga va o’rganishga qiziqish uyg’otuvchi hamda o’zlashtiruvchilarni nazorat qilish imkonini beruvchi savollar turkumini keltirilishi;
5. Adabiyotlar ro’yxati ma’ruza mazmunmi aks ettirishi lozim. Ikkinchi guruhga ma’ruza o’qiydigan o’qituvchi va uning shaxsiga qo’yiladigan talablar kiradi.
Ma’ruza o’qish jarayon sifatida o’bektiv va subektiv tomonlarning birligidir. Ma’ruza o’qishning obektiv tomoniga o’qituvchiga bog’liq bo’lmagan, o’rganilayotgan fanning mazmuni, dars o’tish tamoyillari kiradi. Subektiv tomonlariga esa:
a) O’qituvchining shu fanni qanday egallagani, bilim darajasi;
b) O’qituvchining uslubiy tayyorgarligi, metodikaning qonun’qoidalarini qo’llay bilish mahorati;
d) har bir o’qituvchining ta’lim’tarbiya jarayonida u yoki bu uslubni qo’llashdagi individual xususiyatlari kiradi.
Dars berishda pedagog subektiv omil sifatida namoyon bo’ladi. Ko’p jihatdan talabalarning o’zlashtirishi o’qituvchining dars o’tishda tanlagan metodlariga bog’liq. Har bir o’qituvchi o’z qobiliyatini dars berishda namoyon qilib, ma’ruza va nutqida o’ziga xos jihatlarini ko’rsatadi. Ma’lum bir mavzuni yoritishda o’qituvchi o’zi yaxshi bilgan yoki o’zining ilmiy izlanishlari bilan bog’liq bo’lgan, lekin shu mavzuga to’g’ridan’to’g’ri bog’liq bo’lmagan savolga ko’p vaqt ajratib, qolgan savollarni ko’rib chiqish uchun vaqt yetmay qolishi mumkin. Bu — mavzuni bayon qilishda didaktikaning izchillik prinsiplarini buzilishiga olib keladi.
Shuning uchun dars o’tishdagi muhim vazifalardan biri, bu — subektiv omillar,albatta, obektiv omillarga bo’ysinishi, aynan shu fanning mazmunini ochib berishga xizmat qilishi kerak. Bunda, albatta, to’plangan metodik tajriba qo’l keladi. Ma’lum bir yo’nalishga, farmasevtikani asosiy qonunlari, tendensiyalari, prinsiplari, ijtimoiy, farmasevtika taraqqiyotning muammolarini tahlil qilishga qaratilgan bo’lishi kerak. Shuningdek, yosh avlodning dunyoqarashini shakllantirish, hayot kechirish tarzini tanlashning tarbiyaviy ahamiyatini oshirishi lozim. Ilmiyligi jihatdan nazariya asoslarini amaliyot bilan, masalaning qo’yilishini ilmiylik bilan hamda farmasevtikaning yangi dolzarb masalalariga ijodiy yondashish bilan, nazariy dalillarning mantiqiylik bilan uzviy birligi ta’minlanishi kerak.
Ma’ruzani shunday tuzish kerakki, talabada fanni chuqur o’rganish uchun mustaqil ravishda adabiyotlar topish, ularni ustida ishlash, tushunishga xohish’istak topilsin. Shuning uchun zarur materiallar, kitoblar, jurnal va boshqa manbalarni tanlash prinsipial ahamiyatga ega. Psixologlarning kuzatishlaricha bilish, o’rganish jarayoni fikriar qarama’ qarshiligi asosiga qurilsa, samarali bo’ladi. Ilmiy munozara talabalar uchun ijodiy muhit yaratadi.Ma’ruzachining o’zi ma’lum bir nuqtayi nazarni qo’llab’quvvatlar ekan, talabalarga ham ana shu qarash to’g’riligini tushuntirishi, auditoriyani ishontirishi kerak.
Ma’ruzaga tayyorlanish jarayonida o’qituvchi mavzu bo’yicha savollarni qanday bayon qilishni, qanday uslublar qo’llashini ko’z o’ngiga keltirishi kerak. Ana shundagina mavzu bo’yicha adabiyotlarni, zarur ma’lumotlarni to’g’ri tanlashi mumkin. O’qituvchi, zarur dalillar, ma’lumotlarga ega bo’lsada, ularni ishonarli, asoslangan holda bayon qilmasa, fandagi dolzarb savollarga javob berishdan chetlab o’tishi yoki chetga chiqishi mumkin. Bu hol talabalarda ma’ruzadan qoniqmaslikka, uning ishonchliligi va tarbiyaviy ahamiyatini tushirishga olib keladi.
Nazariya bilan amaliyotning o’zaro bog’lanishi nihoyatda murakkab jarayon. U turli’tuman: ichki, tashqi, bilvosita va bevosita, muhim va uncha muhim bo’lmagan omillar bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham ma’ruzaga tayyorlanish paytida ana shu jarayonlarni chuqur tahlil qilishni bilishi kerak. Mavzudan chetdagi turli’tuman misollar bilan cheklanish yaramaydi.Faktlar ma’ruzaga jonli mazmun, hayotiylik nafasini baxsh etadi,uning ahamiyati bu jihatdan bebahodir. Induktiv metod ma’ruzada xususiylikdan umumiylikka, deduktiv metod esa—umumiylikdan xususiylik tomon bayon qilishni ifodalaydi.
Induktiv metod dalillar, xususiy, umumiy xulosa, nazariy qoidalar, aniq faoliyat uchun amaliy xulosalar tarzida bayon qilinsa, deduktiv metod—nazariy xulosa, umumiy, xususiy, faoliyat uchun praktik xulosa tarzida bayon qilinadi. Induktiv metod talabalarni xususiy kuzatuvlardan ketma’ket umumiy xulosa chiqarishga o’rganish imkonini beradi. Ularni mustaqil fikrlashga o’rgatadi.
Ma’ruzaga iloji boricha talabalar diqqatini qaratish kerak. Buning uchun ma’ruzaning kirish yoki uning asosiy qismida masalaning mohiyatini ochib berishga qaratilgan savol qo’yish maqsadga muvofiq. Pedagoglar tajribasi shuni ko’rsatadiki, o’qituvchining mavzuni bayon qilishidan avval yoki bayon qilish jarayonida savol qo’yishi, uni bayon qilib bo’lgach, qo’yilgan savoliga qaraganda aniqroq, yaxshiroq natijaga olib kelar ekan. Chunki, ilgari qo’yilgan savol talabani javob qanday bo’lishi kerak, deb o’ylantira boshlaydi va javobni o’qituvchidan eshitishga diqqatini qaratadi.
‘ Ikkinchidan, ma’ruza boshlanganidan 20 ‘daqiqacha vaqt o’tgach, talabalar diqqati susayadi. Buni hisobga olib, har 15—20 daqiqada yoki har bir uzviy savolni bayon qilishda turli metodlardan foydalanish, talabalar diqqatini jalb qiladigan savollar tashlash maqsadga muvofiqdir.Boshqa o’quv shakllariga qaraganda ma’ruzachining ma’ruzasini hishayajon, jo’shqinlik bilan bayon etishi muhim rol o’ynaydi. Ma’ruzachi his’hayajonini o’zgartirish, mimikasi orqali talabalarni darsga qiziqishini kuchaytirishi yoki aksincha, susaytirishi murakin.
1. Ma’ruzaning emotsional ta’siri o’qituvchining ma’ruza materialini erkin bayon qilishi bilan to’g’ridan’to’g’ri bog’liq. Erkin bayon qilish orqali auditoriya bilan bog’lanish yaxshilanadi. Talabalarning aks tasirini kuzatish imkoni vujudga keladi. Og’zaki nutq xususiyatlari, ya’ni dialogdan foydalanish mumkin bo’ladi. Aksincha, ma’ruza matniga qarayverish auditoriya bilan muloqotni qiyinlashtiradi, uni buzadi, chunki yozma nutq, ulalda, monolog tarzida bo’ladi.
2. Og’zaki nutq, ya’ni ma’ruza tushunarli, eshitib, qabul qilishga oson, qisqa jumlalardan tuzilgan bo’lishi kerak, chunki uzun, murakkab jumlalar fikrni xiralashtiradi. O’qituvchi bayon qilinayotgan materialni yaxshi bilishidan tashqari o’z ovozini ham nazorat qilishi zarur. Intonatsiyani goh baland, goh past qilib nutq o’zgartirish orqali talabalar diqqatini tortish, o’z vaqtida pauza va boshqa intonatsiyalardan ham foydalanish zarur.
3. «Erkin manera» tarzida dars berish, ma’ruzachining audi’ toriyada u yoqdan bu yoqqa yurishi talabalarni diqqatini tortadi va tushunishni qiyinlashtirib, ularni mavzudan chetlashtiradi. Pedagog o’zining «ish zonasi»ga ega bo’lishi, undan foydalanishni bilishi kerak.
4. Ma’ruzachi o’zining tashqi ko’rinishiga ham e’tibor berishni yoddan chiqarmasligi zarur
5. Ma’lumki, ma’ruzaning jo’shqinligi, ma’lum darajada uning yorqinligiga bog’liq. Jo’shqin, ma’noli nutq faqat aniq misollar bilangina emas, balki maqol, matal, badiiy obrazlar bilan boyitilishi zarur. Bu hol ma’ruzani qiziqarli qilib, talabalar diqqatini jalb etadi.
6. Ma’ruzaning to’g’ri tuzilishi, darsning har bir minutidan samarali foydalanish mashg’ulotlarning,muvaffaqiyatini taminlaydi.
7. Auditoriya bilan «qayta aloqa» o’rnatishda talabalarning savoli va o’qituvchining javobi muhim rol o’ynaydi. Odatda, ko’pincha ma’ruzaning oxirida savollarga vaqt ajratiladi, lekin bu ma’ruza jarayonida savol berilmaydi, degani emas. Savollarga javob berganda javobning qisqa, asoslangan bo’lishiga ahamiyat berish kerak. Agar savol qo’shimcha dalillarni talab etadigan bo’lsa, buni ochiq aytish mumkin, (aytaylik, statistik ma’lumotlar shu daqiqada yo’q bo’lsa) sababini ko’rsatib, kelgusi darsda javob berishga va’da qilsa, buning aybi yo’q. Agar savol induvidual tarzda bo’lsa, ma’ruzadan so’ng yoki maslahat darsida javob berish mumkin.
8. Har qanday sharoitda (tashqaridagi shovqin’suron, eshik ortidagi g’ala’g’ovur, qurilish va hokazo) o’qituvchi o’zini tuta bilishi lozim.
9. Nutqda taqliddan qochish, bir gapni bir necha marta takrorlamaslik kerak.
10. Nutqda siyqasi chiqqan so’zlarni imkon qadar ishlatmaslik zarur.
Albatta, ideal tarzda ma’ruza o’qib bo’lmaydi. Lekin har bir o’qituvchi o’zining barcha imkoniyatini, mahoratini ishga solib, dars o’tishi shubhasiz, ma’ruzaning ijobiy tomonlarini ustun bo’ishiga olib keladi.
Ta’lim tizimidagi o’rniga ko’ra, ma’ruzalar — mavzuni, bo’limni, kursni o’rganishni boshlovchi yoki ta’limning ma’lum bir kursini tugallovchi ma’ruzalarga bo’linadi. Axborotni talabalarga yetkazish nuqtayi nazaridan monolog yoki dialog tarzida o’tkazilgan ma’ruzalar bo’ladi. Monolog tarzidagi ma’ruzada asosan ma’ruzachi gapiradi, ko’rsatadi. Tinglovchilar ma’ruza o’qish jarayoniga sust ishtirok etadilar.
Aksincha, dialog tarzidagi, tinglovchilarning ham fikrini eshitgan holda o’tkaziladgan ma’ruzalar jonli bo’lish unda tinglovchilar faolligi ta’minlanadi.
Ta’lim berishning asosiy metod va usullariga ko’ra, ma’ruzalarni’axborot beruvchi, muammoli, jadallashtirilgan, binar (bir’biridan farq qiluvchi ikki xil fikr bildiriluvchi), avvaldan ataylab xato fikr ham bayon qilinishi rejalashtirilgan, maslahat ma’ruzalariga bo’lish mumkin. Hozirgi paytda nisbatan ko’p qo’llaniladigan yoki borgan sari ommalashib borayotgan ma’ruza shakllari: axborot beruvchi, muammoli va jadallashgan (chuqurlashtirilgan) ma’ruzalar bo’lib, ulardan hozirgacha eng ko’p qo’llaniladigani axborot beruvchi ma’ruzadir. U an’anaviy metodga asoslangan bo’lib, asosiy vazifa o’quv axboroti — mavzuning mazmunini talabalarga bayon qilish, tushuntirishdan iborat. Unda o’qituvchi asosan bilim beruvchi rolini bajaradi. Bu monolog tarzida bayon qilinadi.
Mamlakatimizda 80’yillardan boshlab ma’ruzalarni muammoli tarzda bauon qilishga e’tibor berila boshlandi. Bundan maqsad yangicha bilim olish, ya’ni yangi mavzuni o’rganish, muammoli savollar, masalalar qo’yish, muammoli vaziyat yaratish orqali ainalga oshiriladi. Bilish jarayoni dialog tarzida amalga oshirilib, o’qituvchining faoliyati talabalar bilan hamkorlikda kechadi. Hozirgi kunning talablaridan kelib chiqib, darsda talabalar faolligini oshirishga qaratilgan chuqurlashtirilgan (jadallashtirilgan) ma’ruza metodini qo’llash borgan sari ommalashmoqda.
Ma’ruza matnini tayyorlash
Ma’ruza matni har bir fanning ishchi o’quv dasturi asosida, mavzuga ajratilgan vaqtdan kelib chiqib, tayyorlanadi. Buning uchun mavjud adabiyotlar o’rganiladi, turli manbalardan axborotlar yig’iladi.Mavzuni o’rganishning maqsadidan kelib chiqib, zarur savollar qo’yiladi, mavzuni yoritish metodi tanlanadi.