Анатомияси ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Сўрувчи т ўқи м ал ар
ўсимликнинг ҳаётида муҳим аҳами- 
ятга эга. Булар орқали сув ва сувда эриган минерал модда­
лар шимилиб организмга ўтади. Тузилиш и ва ш акли жи- 
ҳатидан сўрувчи тўқималар ҳар хил (ризодерма, веламен, 
гидропот) бўлади. Буларнинг энг муҳими ризодерма (юнон. 
р и з о — илдиз; д е р м а — пўст) дир.
Ризодерма ёки сўрувчи тўқималарнинг таш қи қаватини 
илдиз тукчалари таш кил этади. Булар тупроқ зарралари 
орасига жойлашган туксимон шаклдаги юпқа деворли ўсим- 
талардан иборат. Ризодерма ва ёки сўрувчи тўқималар туп- 
роқцаги сув ва сувда эриган минерал тузларни сўриб, ўтка- 
зувчи толалар орқали ўсимлик органларига етказиб беради.
Баъзи ўсим ликларнинг ҳавойи илдизлари устида ўзига 
хос тузилишга эга веламен (лот. веламен — қобиқ) деб ата­
ладиган тўқималари бўлади. Бу тўқим а келиб чиқиш и 
жиҳатидан ризодермага ўхшаш бир қаватли протодерма- 
дан юзага келади, лекин онтогенезида ривож ланиб кўп 
қаватли шакл га айланади. Веламен ҳужайралари тез нобуд 
бўлади. Ш у сабабли сув илдиз ҳужайраларига махсус по- 
ралардан ўтади ва капилляр найлар орқали сўрилиб пўстлоқ 
хужайраларига ўтказилади. Веламен тўқималар орхидея- 
дош лар оиласига мансуб ўсимликларнинг ҳавойи илдиз- 
ларида учрайди.
Эволю ция ж араёнида айрим ўсим ликлар (зарпечак, 
шумғия ва бош қалар) автотроф озиқланиш хусусиятини 
йўқотиб, бош қа ўсим ликларнинг танасига 
га у с т о р и я —
сўрғичлари ёрдамида ўрнашиб, тайёр органик моддалар 
ҳисобидан озиқланади. Ш у сабабдан ҳам бундай текинхўр 
ў с и м л и к л а р н и н г илдиз ва ҳуж ай ралари да хлороф и лл 
бўлмайди.

---

С е к р е т а ж р а т у в ч и т ў қ и м а л а р . 
Секрет (лот. с е к р е -
ц и о — ажратаман) чиқарувчи ёки ажратувчи тўқималарга 
тузилиш и ҳар хил бўлган, ихтисослашган ҳужайралар к и ­
ради. Бу ҳужайраларда модда алмаш инуви натижасида 
ким ёвий таркиби ҳар хил бўлган моддалар ҳосил бўлади.
Ажратувчи тўқима ҳужайралари шакл жиҳатидан п а­
ренхима ҳужайраларидан таш кил топган. Уларнинг дево­
ри юпқа, узоқ вақггача тириклик хусусиятини сақлаб қола- 
ди ва ўзидан секрет чиқаради.
Энг муҳим секретлар — терпинлардир. Улар эфир мой- 
лари, каучук, бальзам, смолалардан иборат. Қарағай эфир 
мойларидан скипидар, каниф ол моддалари ажратиб о ли ­
нади. Бундан таш қари бу тўқималар ўзидан қанд, оқсил, 
тузлар, сув ҳам чиқаради.
Терпинлар ва оқсиллар ҳужайранинг эндоплазматик 
ретикулумида, ш илим ш иқ ширалар эса, Гольджи аппара- 
тида синтез қилинади.
Секрет тўқималар, ўзидан ажратадиган моддаларнинг 
таш қарига чиқарилиш и ёки ичкарида сақланиб қолиш ига 
асосланиб, икки гуруҳга: таш қарига чиқарувчи ва секрет- 
ларни сақловчи тўқималарга бўлинади. Эволю ция жараё­
нида таш қарига чиқарувчи тўқима эпидермадан, секрет- 
ларни сақповчи тўқима эса, ассимиляция ва ғамловчи тўқи- 
малардан келиб чиққан.
Таш қарига секрет чиқарувчи тўқималар безсимон тук­
лар, нектар, гидатодалар ш аклида бўлади. Безсим он тук­
лар ёки трихомалар эпидермадан пайдо бўлади. Бу безлар 
бирхужайрали ёки кўпҳужайрали бошчадан иборат. Улар 
чиқарадиган секрет ёки суюқпик асосан, эф ир м ойлари­
дан иборат бўлиб, кутикула остида тўпланади (37-расм, 
а—ж). Бу хилдаги безсимон туклар лабгулдошлар (розма­
рин, лагохилус кўкпаранг), мураккабгулдошлар ва бош қа 
оила вакилларининг барг ва новдаларида жойлаш ган.
Баъзан таш қарига секрет чиқарувчи тўқималар дағал 
безлар ш аклида бўлади, улар