|
К а
Пр
J
\ —
" Ч
U
^
Г
,
[
Q
44
-раем.
Элаксимон пай ва йўлдош ҳужайраларинимг гистогснези:
/ — вакуола, ядро, тонопласт, пластидларга эга булган ҳужайрапипг
куриниши; 2 — элаксимон пай ва йўлдошларнп ҳоспл бўлиши;
3— 4
элаксимон перформацияларпи ҳоснл бўлиши;
5— 6
элаксимон пай
поралари атрофида коллоза тўпланиши;
В —
вакуола,
ка —
каллоза,
п л
— пластидлар,
пр —
перформация;
с к —
йўлдош ҳужайралар;
Т —
тонопласт;
я —
ядро.
Флоэма бирламчи (бошлангич) ва иккиламчи бўлиши
мумкин. Бошланғич ёки бирламчи флоэма ўсимлик орган
ларининг ўсиши даврида жуда тез чўзилади ва тез бузила-
ди. Иккиламчи флоэма ёки луб камбийдан вужудга ке
лади.
Элаксимон найларнинг деворларида жуда майда теш ик
чалар (тўрлар) бўлади. “Тўр” сўзи найларда учрайдиган
теш икчалар тўпламини билдиради. Бу теш икчалар пора
лар деб аталади. Элаксимон найларда поралар жуда ҳам
тор, ҳамма тўрсимон найларда бир хил шаклда бўлади.
Поралар ёнма-ён жойлашган ҳужайраларнинг перфораци-
яланиш и натижасида ҳосил бўлади ва уларни ташиб ўта-
ди. Ш у поралар орқали ён хужайраларнинг тирик модда
си ва ассимиляция маҳсулоти ҳаракат этиб туради. П ер
ф орация бир неча хужайралар гуруҳидан ташкил топган
бўлиб, элаксимон пардалар шаклида жойлашади (44-расм).
Ю ксак спорали содда тузилган, очиқуруғли ўсимлик-
ларда тўрсимон пардалар ён деворларда тарқоқ ва қиялан-
ган ҳолда жойлашади. Ёпиқуруғли ўсимликларда перф о
рация анча ривожланган бўлиб, пардалар тўрсимон н ай
ларнинг охирида жойлашади ва
пластинка
(орқа тўсиқ)
ҳосил қилади. Тўрсимон пластинкада битта парда бўлса
оддий,
агар бир неча парда бўлса
мураккаб
пластинка деб
аталади.
Одатда, элаксимон найлар ва элаксимон ҳужайралар
бўлади. Элаксимон ҳужайралар юксак спорали ва очиқуруғ-
ли ўсимликларга хос содда тузилган. Бу хужайралар узун
ва ўткир учли, элаксимон пардаси тарқоқ бўлиб, ён д е
ворларда жойлашадиган бўлади. Бундан таш қари, уларда
йўлдош ҳужайралар бўлмайди, такомиллашганларида ядро
ҳосил бўлади, бу белгилар уларни содда тузилганлигини
билдиради.
Элаксимон элементларнинг иккинчи тури, узунасига
кетган ҳужайралар (бўғимлар) қаторидан иборат бўлиб,
пластинкалари бир-бири билан туташиб элаксим он най-
ларни ҳосил қилади. Н айларнинг узунлиги 150—300 мкм,
эни 20—30 мкм. Элаксимон найлар, элаксим он ҳужайра-
лардан юзага келади. Найлар флоэма боғламларининг узун
лиги бўйлаб жойлашади (44-расм, 3).
Онтогенезида элаксимон найлар ва уларнинг элем ент
лари меристема ҳужайраларидан ташкил топади. Бунда
меристема хужайралари узунасига тўсиқ билан иккига
бўлинади (44-расм), ҳосил бўлган иккита қиз ҳужайралар
бир-бири билан ҳар томонлама плазмодесма билан боғла-
нади. И ирикроқҳуж айрадан элаксимон найча, кичигидан
йўлдош ҳужайра пайдо бўлади. Айрим ҳолларда она хужай
ра бўйига икки ёки учга бўлинади. Натижада элаксимон
найма ёнида иккита ёки учта йўлдош ҳужайра вужудга ке
лади. Ҳосил бўлган элементлар ўсиб чўзилади, қобиғи
бироз қалинлаш ади, ҳужайранинг охиридаги плазмодес-
малари ўрнига перфорацияланган пластинка ҳосил бўла-
ди. Пластинка поралари атрофида кимёвий таркиби ж и-
ҳатидан целлюлозага яқи н бўлган полисахарид — каллоза
тўпланади ва пораларнинг торайишига сабаб бўлади. Элак
симон найлар ўз фаолиятини тугатгандан кейин каллоза
пораларни беркитади.
Ёш элаксим он най элементларининг таркибида бир
нечта вакуола бўлади. Уларнинг ҳар қайсиси тонопласт
билан ўралиб, цитоплазмадан ажралади. Кейинчалик шакл
ланган элаксимон найларда цитоплазма ҳужайра девори
атрофида жойлаш ади. Ядро емирилади ёки унинг қолдиғи
сақланади. Бундан таш қари цитоплазма билан вакуола
оралиғидаги тонопласт ҳам емирилиб, марказий вакуола
чегараси йўқолади, натижада ҳужайра маркази вакуола ва
цитоплазма моддаси билан тўлади. Ш аклланган элакси
мон най элементларида цитоплазманинг қолган қисмла-
ри (эндоплазматик ретикулум, митохондрий ва жуда оз
микдорда учрайдиган пластидлар) ҳужайра девори атро
фида жойлашади. Рибосома, диктиосома ва микронайлар
бўлмайди. Шу хусусиятлари билан элаксимон най элемент
ларининг тузилишидан ф арқ қилади.
Иккипаллали ўсимликларнинг ёш элаксим он элемент
ларининг цитоплазма таркибида ю малоқ шаклдаги тана-
чалар ёки ф лоэм а оқсиллари (ф — оқсил) ҳосил бўлади.
Кейинчалик бу ф лоэм а оқсиллари ш аклини ўзгартириб,
ёйилиб кетади ва унинг фибриллалари перфорация пора
лари орқали най бўғимларига ўтади. Ф — оқсилнинг асо
сий вазифаси ҳозиргача тўлиқ аниқланмаган. Айрим маъ
лумотларга кўра бу оқсил каллоза билан биргаликда жа-
роҳатланган элаксим он най элементларининг атрофида
қатлам пайдо этиш да қатнашади.
О рганик моддаларнинг ҳаракатида тўрсимон найлар
нинг махсус паренхима ёки йўлдош хужайралари муҳим
аҳам иятга эга, чунки бу ҳуж айраларда яд ро ва м ито-
хондрийларнинг ҳаётчанлиги у зо қв ақ г сакданади. Тўрси-
мон найлар билан йўлдош ҳужайралар ўртасида жуда кўп
сонли ён тўрлар бор ва улар плазматик алоқада. Ф лоэма
элементлари орқали ассим иляция маҳсулотининг ҳаракат
тезлиги 50—150 см га тўғри келади. Бу жуда катга қувват
сарфлаш ни талаб этади. Ж араён ҳужайранинг нафас оли
ш и билан боғлиқ. Нафас олиш жараёни секинлаш са мод
даларнинг ф лоэма элементлари орқали ҳаракати тўхтайди.
Тўрсимон найларнинг фаолияти узоққа чўзилмайди.
Баъзан бута ва дарахтларда 3—4 йил давом этади, кей и н -
р о қ вегетациянинг охирида тўрсимон найларнинг плас-
тинкалари каллоза билан беркитилади ва плазмали тола
лар сиқилади. Камбий фаолияти натижасида янги тўрси-
мон элементлар ҳосил бўлади.
К ам бийнинг фаолиятидан иккиламчи ф лоэма ёки луб
паренхимаси вужудга келади. Булар юпқа деворли, бўғим-
сиз узун хужайралар кўриниш ида юзага келади. Луб па
ренхима ҳужайралари, ўтказувчанлик хусусиятидан таш қа-
ри, ғамловчи ва мустаҳкамлик вазифасини бажарувчи тўқи-
ма элементлари склеренхима ва склереидлар (тошсимон
ҳужайралар) шаклида бўлади.
О чиқ уруғли ўсимликларда йўддош ҳужайралар бўлмай-
ди; уларнинг вазифасини луб паренхималари бажаради.
Лубдаги паренхимада ғамловчи моддалар (крахмал, геми
целлюлоза) тўпланади.
Камбийдан ташқарига қараб тангентал (лот. тангенс —
тегишли, алоқадор, узунасига, бўйига) йўналишда луб нур-
лари ёки луб толалари юзага келвди. Ўт ўсимликларнинг
луб нурлари узунасига кетган паренхима ҳужайраларидан
тузилган, дарахтларда эса радиал (тик) йўналишда чўзил-
ган ҳужайралардан иборатдир. Луб нурларининг вазифаси
ассим иляция маҳсулотини яқи н р о қ масофага ўтказиш дан
иборатдир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
