Анатомияси ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

ГУЛЛИ ЎСИМЛИКЛАР ОНТОГЕНЕЗИНИНГ
БОШЛАНҒИЧ ДАВРЛАРИ
Ўсимликларнинг онтогенези (юнон. онтос — мавжуд; 
генезис — келиб чиқиш и, ҳосил бўлиши) ёки индивидуал 
тараққиёти уруғланган тухум ҳужайранинг ривож ланиш и- 
дан бошланади. Агар ўсимлик вегетатив кўпайса, унинг 
онтогенези бошланғич “он а” ўсимликнингсом атик (юнон. 
соматос — тана, гавда) ҳужайраларининг бўлиниши билан 
бошланади ва ўсимлик ҳаётининг охиригача (қуриб нобуд 
бўлгунча ёки янги бўлинишигача) давом этади. Онтогенез 
атамасини фанга биринчи бўлиб 1866 йили Э. Геккель 
киритган.
Гулли ўсимликларнинг энг асосий ўсув органлари — 
новда ва илдизи, одатда, етилган уруғ таркибидаги мур- 
такда жойлашган бўлади. Лекин уруғ уна бошлагандан сўнг, 
муртакдан янги органлар: куртак, новда, барг ва ён новда- 
лар, ён ва қўшимча илдизлар ҳам ривожланади. У сим лик­
ларнинг кейинги ривож ланиш даврларида репродуктив 
(лот. ре — янгитдан; продукцио — ҳосил қи ли ш ) яъни 
жинсий кўпайиш органининг (гул, уруғ) ҳосил бўлиши 
меристема ҳужайраларининг фаолиятига боғлиқ.
l-§ . УРУҒ, УНИИГ ШАКЛЛАНИШИ ВА ТУЗИЛИШИ
Уруғ ёп и қ уруғли ўсимликларнинг жинсий кўпайиши 
натижасида уруғкуртак мегаспорангий (юнон. м е г а с — 
спора; агейон — най)дан ҳосил бўлади ва кўпайиш орга­
ни ҳисобланади. Очиқуруғли ўсимликларнинг уруғлари 
макроспорангий (юнон. м а к р о с — катта; с п о р а — уруғ; 
а г е й о н — най) ларнинг тубида жойлашган уруғкуртак- 
дан ўсиб ривожланади. Буларнинг уруғи тугунча девори

---

билан ҳимоя қилинмасдан очиқ ҳолда ўрнашган. Баъзан, 
уруғ жинсий ҳужайралар қушилмаган ҳолда, уруғланма- 
ган тухум ҳужайралардан ҳам вужудга келади. Бу ҳодисага 
апомиксис 
(юнон. а п о — инкор, акс; м и к с и с — арала- 
шиш, қориш иш ) деб аталади.
Уруғлар шакли, катта-кичиклиги, ранги ва ички тузи­
лиш и жиҳатидан бир-биридан кескин ф арқ қилади. Уруғ- 
ларнинг ш акли юмалоқ, дисксим он, эллипссим он, узун- 
чоқ ва ҳоказо. Энг кичик уруғлар ароиддошлар оиласи- 
н и н г вакилларида ва текинхўр ўсим ликлар (м асалан, 
шумғия)да учрайди. Буларнинг уруғлари жуда ҳам кички- 
на, шунинг учун уларни оддий кўз билан кўриш қийин. 
Уруғларнинг усти силлиқ, ялтироқ, ғадир-будур бўлиши 
мумкин.
О нтогенез ривож лан и ш и да уруғ — ўси м л и кн и н г эм - 
брионлик (юнон. э м б р и о н — муртак) даври ҳисоблана- 
ди. Уруғ асосан 1—2 қават интегумент (лот. и н т е г у м е н -
т у м — қоплама) — уруғкуртак қобиғи — пўсти нуцеллюс 
(лот. ёнғоқча — куртак мағзи)ни ўраб турувчи пўст билан 
қопланади. У уруғлангандан сўнг уруғ пўстга айланади. 
Уруғ ичида муртак, эндосперм ёки перисперм бўлади. 
Баъзан бир уруғда кўп муртак етилиши мумкин. Бу ҳоди- 
сага полиэмбриония (юнон. поли — кўп; эмбрион — мур­
так) деб аталади. Кўп муртаклилик очиқуруғли, орхидея- 
гулдошлар, пиёздошлар ва мураккабгулдошлар оиласининг 
вакилларида учрайди.
Уруғ пўсти. 
Уруг пўсти ёки перикарпий (юнон. п е р и — 
атроф да, к а р п о с — мева) уруғкуртак тугун часи н и н г 
қўшилиб ўсиш идан ҳосил бўлади. Одатда у кўп қаватли ва 
пиш иқ. Унинг асосий вазифаси, муртакни ҳар хил таъ­
сирлардан — қуриб қолиш дан, муддатидан олдин униш - 
дан ва микроорганизмлардан ҳимоя қилиш дир. Кўпчил- 
лик ўсимликлар уруғининг устида ҳалқасимон бўртма — 
уруғ ўсимтаси ҳосил бўлади. У нинг келиб чиқиш и ҳар 
хил. Баъзан фуникулус (лот. фуникулюс — арқон) уруғ- 
куртакнинг банди ёки уруғ бандидан, айрим ҳолларда эса 
уруғкуртакнинг интигум ентидан вужудга келади. Уруғ 
ўсимталари кўпинча м икропиле (юнон. м и к р о с — к и ­
чик; п и л е — теш ик, тирқиш ) ёки уруғ йўлига яқин 
жой­
лашади в а
карункула 
(лот. к а р у н к у л а — этли, ғурра, шиш)

---

деб аталади. Улар уруғ устида кичкина ўсимталар ш акли ­
да ўрнаш иб, ҳар хил ранг ҳосил қилади ва ўсимлик уруғ- 
ларини тарқатувчи ҳашаротлар, чумолилар ҳамда қуш лар- 
ни жалб қилишда уруғларнинг тарқалиши учун хизмат 
қилади (масалан, нормуш к, гунафша ва ҳоказо).
Уруғ пўстининг ранги ва анатомик тузилиши ҳар хил. 
М асалан, данаксиз резавор меваларнинг уруғ пўстлари 
данакли меваларнинг уруғ пўстига нисбатан кучлироқ та- 
раққий этган ва пиш иқроқ бўлади. Қуруқ, очилмайдиган 
меваларда уруғ пўсти икки , уч ёки бир қават ҳужайрадан 
ташкил топган. Лекин, баъзи ўсимликларда (лабгулдош- 
лар, капалакгулдошлар, гулхайридошлар ва бош қаларда) 
уруғ пўсти, аксинча, қалин ва кўп қаватли бўлади.
Одатда, пишган уруғ мевалардан узилиб тушса, улар­
нинг пўстида уруғ ўрни билан қўшиладиган ж ойи бўлади, 
бунга