Anatomiya 2014. indd

Qalqon oldi bezlari (glandula parathyroidea), odatda, to‘rtta 

(ikkita yuqorigi va ikkita pastki) bo‘lib, qalqonsimon bez bo‘lakla-

ri orqa yuzasida joylashgan yumaloq yoki cho‘zinchoq tanacha-

lardan iborat. Bu bezlar qalqonsimon bezdan rangi bilan (bola-

larda och pushti rang, kattalarda sarg‘imtir jigar rang) ajralib tu-

radi. U tashqi tomondan fibroz kapsula bilan o‘ralgan bo‘lib, un-

dan bez ichiga qatlamlar kiradi. Qalqon oldi bezlari har birining 

uzunligi 4–8 mm, kengligi 3–4 mm, qalinligi 2–3 mm, umu-

miy og‘irligi 0,13–0,36 g bo‘ladi. Bezni hosil qiluvchi hujayra-

lar follikulalar shaklida to‘plangan bo‘lib, ichida kolloid modda-

si bor. Qalqon oldi bezlari qonga kalsiy va fosfor almashinuvini 

boshqaruvchi paratgormon ishlab chiqaradi. Bu gormon nerv va 

mushak tizimini mo‘tadil faoliyati va kalsiyni suyaklarda to‘pla-

nishi uchun kerak bo‘lgan kalsiy miqdorini qonda saqlab turadi. 

Paratgormon kalsiyni siydik bilan ajralishini kamaytirib, uning 

ichakda so‘rilishini D vitamini ishtirokida kuchaytiradi.

---

329

Odamda qalqon oldi bezi gipofunksiyasida xarakterli belgi-

si tit rash bo‘lgan tetaniya xastaligi kelib chiqadi. Qonda kalsiy 

miq dori kamayib, kaliy miqdori oshishi munosabati bilan qo‘z-

galuvchanlik oshadi. Qonda kalsiy yetishmaganda, u suyakdan 

ajrab chiqadi. Buning natijasida suyaklar yumshab, qo‘l va oyoq 

suyaklari qiyshayib qoladi. Qalqon oldi bezining giperfunksiya-

sida qonda kalsiy miqdori oshadi va uning ortiqchasi aorta, qon 

tomirlar, buyrakda to‘planadi.

Ayrisimon bez

Ayrisimon bez (thymus) immun tizimining markaziy a’zosi 

bo‘lib, bolalarda yaxshi rivojlangan (148-rasm). Uning asosiy va-

zifasi limfositlarning takomillashuvini boshqarishdir. Ayrisimon 

bezda qonning o‘zak hujayralaridan T-limfositlar hosil bo‘ladi, 

undan tashqari, ularning takomillashuviga ta’sir qiluvchi timik 

omil larni ham ishlab chiqaradi. Ayrisimon bezning gormoni ti-

mozin lim fopoezni faollashtirib T-limfositlari hosil bo‘lishida 

ishtirok etadi, immun jarayonlarni kuchaytiradi, uglevod va kal-

siy almashinuvini boshqaradi.

Ayrisimon bez yuqorigi ko‘ks oralig‘ining oldingi qismida 

joyla shadi. U kattaligi bir xil bo‘lmagan, o‘zaro o‘rta qismida 

birikkan o‘ng va chap bo‘laklardan iborat. Bo‘laklarning yuqori 

qismi toraygan, past ki qismi esa keng.

Chap bo‘lagi o‘ngiga nisbatan uzun. Bezni tashqi tomoni-

dan yup qa biriktiruvchi to‘qimali kapsula o‘ragan bo‘lib, undan 

bez ichiga bo‘laklararo to‘siqlar