50
ajratishdan iborat. Funktsional jihatidan erkak jinsiy garmonlari bilan ayol jinsiy
garmonlari bir – biridan farq qiladi,
ammo ularning kimyoviy tarkibi, tuzilishi bir xil
bo`ladi.
Odamning ma'lum bir yoshga kelib, balog`atga etilishi jinsiy bezlarning
rivojlanishiga va ularning ichki sekretor faoliyatiga bog`liqdir. Bolalarning jinsiy
balog`atga etilishi, ovqatning turi,
uning sifat tarkibi, mehnat va dam olishning
rejimiga qarab, ertaroq yoki kechroq boshlanishi mumkin. Iste'mol qilinadigan ovqat
tarkibida oqsil birikmalari va yog``lar etarli bo`lmasa, jismoniy mehnat og`ir bo`lsa,
ruhiy isteroblar bo`lib tursa, balog`atga etishish odatda kechiqadi. Balog`atga etish
davrida bolalarda, barcha organlar va sistemalarda chuqur marfologik hamda
funktsional o`zgarishlar ro`y beradi. Bu davrda birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilar
rivojlanadi. Birlamchi jinsiy belgilarga: jinsiy bezlar (urug`don va tuxumdonlar)
hamda jinsiy organlar (jinsiy olat,
prostata bezi, qin, bachadon, tuxum yo`llari) kiradi.
Balog`atga etish davrida o`g`il bolalarda etuk spermazoidlar hosil bo`la
boshlasa, qiz bolalarda tuxum hujayralar hosil bo`la boshlaydi.
Erkaklar jinsiy bezlaridan androgenlar deb nomlanuvchi garmonlar ajralsa,
ayollar jinsiy bezlaridan esa ekstrogenlar deb nomlanuvchi garmonlar ajraladi.
Androgenlarga, testosteron, ondrosteron va boshqa garmonlar kiradi.
Ekstrogenlarga, estron, estriol va estradiol garmonlari kiradi.
O`g`il bolalar 13-15 yoshdan spermazoidlar ishlab chiqara boshlaydi. Qiz
bolalarning tuxum ishlab chiqarishi 12-13 yoshda boshlanadi.
Kichik maktab yoshini o`z ichiga oladigan davr prebubertat davri deb
ataladi, mana shu davrda organizm jinsiy jihatidan etilishga tayyorlanib boradi. Bu
davrda muskul sistemasi zo`r berib rivojlanadi. Bu davrda o`g`il bolalar bilan qiz
bolalar harakterining muayyan belgilari rivojlanishdagi tafovutlar bilinib qoladi.
Shuni yaxshi bilish kerakki, organizmning pubertatdavrida (jinsiy etilish)
tayyorlanishi bir qancha omillarga bog`liqdir; irsiy xususiyatlar,
ovqatlanish
harakteri, iqlim turmush tarzi, oila, tarbiya va hokazalar jarayonga ta'sir etadi.
Bolalarning jinsiy etilib borishi bilan xiqildoqdagi qalqonsimon tog`aylar
zo`r berib o`sadi, ovoz bir muncha past tovushga o`tib, sochlar ancha qattiqlashadi,
soqol va mo`ylov ancha ko`rinib qoladi va hokazo.
Qiz bolalarda jinsiy etilish, o`g`il bolalarga nisbatan, oldinroq tugallanadi.
Hozirgi kunda, jinsiy etilish qiz bolalarda 10-11 yoshdan boshlanib, tana tuzilishida
o`zgarishlar, ya'ni ayollarga xos belgi va sifatlar paydo bo`la boshlaydi. Qiz
bolalarning 12-13 yoshdan ayrim hollarda kattaroq yoshdan
menstruatsiya jarayoni
boshlanadi.
Bolalarning jinsiy balog`atga etilishi individual xususiyatlarga, yashash
geografik sharoitlarga bog`liqdir. Shimoliy kengliklarda yashovchilarga nisbatan,
janubiy kenglik sharoitida yashovchi xalqlarda jinsiy balog`atga etilish barvaqtroq
boshlanadi.
Organizmda jinsiy faoliyat, boshqa ichki sekretsiya bezlarining garmonal
faoliyati bilan ham bog`liqdir. Jinsiy bezlar funktsiyasiga
bosh miya katta yarim
sharlar po`stlog`i va markaziy nerv sistemasi ham ta'sir ko`rsatadi.
Bolalarning maktab yoshigacha, buqoq bezi buyrak usti bezi faoliyatidan
ustunlik qilsa, maktab davrida jinsiy bezlar faoliyati ustunlik qiladi. Bu holat suyak-
51
muskul sistemasiga va psixo-nervologik holatiga ham ta'sir etadi. O`smirlar bu
davrda uyalchang, tez-tez arazlaydigan, harakteri beqaror bo`lib qoladilar. Jinsiy
balog`at
etilish davrida, bolalar bolalikdan, kattalikka o`tishga intiladilar va o`zlarini
kattalarga xos hatti harakatlari bilan ko`rsatishga harakat qiladilar. Shu davrdan
boshlab, tarbiyachilar, ota-onalar, biz pedagoglar uchun eng ma'suliyatli davr
hisoblanadi. O`g`il bolalar chekishga, ichishga intiladilar. Kattalarni gapini eshitishga
qiziqadilar. Bu davrda ota-onalardan va pedagoglardan
juda juda ziyraklik talab
etiladi. Ularning nomaqul ishlarini, ko`pchilik oldida muhokoma qilmasdan
individual tarbiya olib borishga to`g`ri keladi.
Jinsiy tarbiyani balog`atga etilmasdan oldinroq boshlash kerak. Ularga
odamning jinsiy rivojlanishi haqida chuqurroq tushuncha berish kerak bo`ladi. Bu
tarbiyani olib borishda pedagoglardan moxirlikni, qattiyatlikni va zukkolikni talab
etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: