Analitik, fizik-kolloid va biologik kimyo

Kimyoviy reaktsiyalarning qaytarligi.

Kinetika nuqtai nazaridan barcha kimyoviy reaktsiyalar yo’nalishiga qarab: qaytmas va qaytar reaktsiyalarga bo’linadi.

Bir yo’nalishda oxirigacha boradigan yoki reaktsiya uchun olingan moddalarning hammasi batamom reaktsiya mahsulotiga aylanishi bilan boradigan reaktsiyalar qaytmas reaktsiyalar deyiladi.

Qaytmas reaktsiyalar o’zining yo’nalishini temperatura va bosimning o’zgarishi bilan o’zgartirmaydi. Kimyoviy reaktsiyalar qaytmas deb hisoblanadi: agar reaktsiya mahsulotlarining birortasi reaktsiya sferasidan quyidagi ko’rinishda chiqarilsa:

a) gaz holida: BaCO₃+2HCl=BaCl₂+H₂O+CO₂

CaCO₃ CaO+CO₂

2KClO₃ 2KCl+3O₂

Zn+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂

b) cho’kma holida: NaCl+AgNO₃=AgCl+NaNO₃

CaCl₂+Na₂CO₃=CaCO₃+2NaCl

Fe+CuSO₄=Cu+FeSO₄

v) kam dissotsiyalanadigan birikma - suv, asos, kuchsiz kislota va kompleks tuz holida: Ca(OH)₂+2HCl=CaCl₂+2H₂O

CH₃COONa+HNO₃=CH₃COOH+NaNO₃

Al(OH)₃+NaOH=Na[Al(OH)₄]

g) katta miqdordagi issiqlik va yorug’lik ajraladi, masalan, yonish reaktsiyalarida:

4P+5O₂=2P₂O₅+Q+h

kaytmas reaktsiyalarida odatdagi sharoitda reaktsiya mahsulotlari dastlabki moddalarga aylanmaydi. Shunday reaktsiyalar ham ma’lumki, ular mazkur sharoitda oxirigacha bormaydi. Masalan, oltingugurt (IV) oksid suvda eritilganda quyidagi reaktsiya boradi:

SO₂ + H₂O → H₂SO₃

Biroq suvdagi eritmada faqat ma’lum miqdordagina sulfit kislota hosil bo’ladi. Bunga sabab shuki, sul’fit kislota beqaror kislota bo’lib, teskari ya’ni oltingugurt (IV) oksid bilan suvga ajralish reaktsiyasi sodir bo’ladi. Shuning uchun ham bu reaktsiya oxirigacha bormaydiki, bir vaqtning o’zida ikkita reaktsiya to’g’ri (oltingugurt (IV)-oksid bilan suv o’rtasida) va teskari (sulfit kislotaning parchalanishi) reaktsiyalari sodir bo’ladi. Bunday reaktsiyalarda tenglik (=) ishorasi o’rniga qarama-qarshi yo’nalgan strelkalar  qo’yiladi. Yuqoridagi reaktsiyani quyidagicha yozamiz:

SO₂ + H₂O  H₂SO₃

Chapdan o’ngga boradigan reaktsiyaga to’g’ri, o’ngdan chapga boradigan reaktsiyaga teskari reaktsiya deyiladi.

Ayni bir sharoitda qarama-qarshi tomonga boradigan reaktsiyalar qaytar reaktsiyalar deyiladi.

Agar to’g’ri reaktsiya ekzotermik bo’lsa, teskari reaktsiya endotermik bo’ladi. energiyaning saqlanish qonuniga asosan, qaytar reaktsiyalarda to’g’ri reaktsiya natijasida ajralib chiqadigan issiqlik, teskari jarayonda yutiladigan issiqlikka teng bo’ladi yoki aksincha.