"Amirxoniya" ma'rifat fondi Ildus Amirxon Tatar hayoti (huquqiy o'zgarishlar) Qozon-Naberejnye Chelni, 1997 yil

Татар милли мәктәбенең кайбер
концептуаль нигезләре
1. Төп билгеләмәләр
1.1. Татар милли мәктәбе төшенчәсенә адәм баласын ана карынына салынганнан алып, шәхес булып житешкәнчегә кадәр белем-тәрбия бирүне өзлексез тәэмин итүче мәгариф челтәре керә.
1.2. Мәктәп үзенең гыйльми-тәрбияви вазыйфаларын милли булганда гына үти ала. Ул балаларга һәм яшьләргә заман таләпләре югарылыгындагы белем бирү белән беррәттән, аларга кабатланмас шәхес буларак, табигый сәләтләрен ачу һәм үстерү өчен барлык мөмкинлекләрне тудырыга тиеш. Әмма моңа бары тик милләтнең буыннан-буынга тапшырылып килүче иң югары һәм җуелмас кыйммәтләрен саклау бәрабәренә генә ирешеп була. Теләсә нинди буынсыз-кыйбласыз, аерым социаль төркемнәрнең генә мәнфәгатьләрен канәгатьләндерүгә юнәдерелгән белем һәм тәрбия системасы кеше рухын җимерә, җәмгыятнең бәла һәм хәсрәт чыганагына әйләнә.
1.3. Милли мәктәп, чын мәгънәсендә, халык мәктәбе генә була ала. Гамәлдә бу шуны аңлата: барлык мәгариф системасы, тулысы белән милләт кулында булып, астан өскә таба оеша, ягъни һәр мәктәп, халык инициативасына таянып, мәгариф эшен үзенең изге бурычы итеп санаган аерым шәхес яки фикердәш мәгърифәтчеләр төркеме тарафыннан оештырыла; укыту-тәрбия системасы исә заман сынавы үткән халык педагогикасына һәм мәгърифәт өлкәсендә ирешелгән дөньякүләм казанышларга таяна. Милли мәктәп, теләсә нинди шартларда да, татар халкын саклап калу һәм аның үсешен тәэмин итү сәләтенә ия булырга тиеш. Мисалга, патша Рәсәе шартларында тудырылган бербөтен татар милли мәгариф системасын китерергә була. Халык инициативасы белән тудырылган бу система, төрле кысу, кимсетүләргә карамастан, татар халкын милләт буларак саклап калуда хәлиткеч роль уйнады.
1.4. Милли мәктәп белем һәм тәрбияне туган телдә һәм милли мохиттә бирә. Милли мәктәп, нигездә, өч өзлексез баскычтан тора:
беренче баскыч - гаилә мәктәбе - карын тәрбиясеннән алып, мәктәпкә әзерләү сыйныфына кадәр белем-тәрбия бирү процессын эченә ала;
икенче баскыч - мәхәллә мәктәбе - ибтидаи (башлангыч) сыйныфтан алып, икенче баскыч рөшдиянең санавия (кече белгеч) сыйныфына кадәр белем-тәрбия бирү процессын эченә ала;
өченче баскыч - дарелголум - игъдадия (урта белгеч) сыйныфыннан алып, гыйлемия (галим) сыйныфына кадәр белем-тәрбия бирү процессын эченә ала.
Милли мәктәп структурасына шулай ук, мөстәкыйль рәвештә, фән һәм гыйлем йортларын эченә алган дарелфөнүн системасы да керә.
1.5. Шәкертләрнең шәхси сәләтләрен ачу һәм үстерү максатыннан, мәктәпләр түбәндәге һөнәр юнәлешләрен ала алалар: инсани фәннәр, табигать фәннәре, төгәл фәннәр, техник фәннәр, сәнгать фәннәре. Ата-аналар, җәмәгатьчелек таләбе буенча башка төр юнәлештәге мәктәпләр дә ачыла ала.
1.6. Уку юнәлешенә карап, өйрәнү тирәнлеге буенча, өч төр программа кертелә: җиңел, гадәти һәм катлаулы. Мәктәп шурасы тәкъдиме белән шәхси һәм төркем программалары да эшләнә ала.
1.7. Мәктәптә фәнни-методик эш кафедраларда алып барыла. Аларда мәктәпнең баскычына, һөнәр юнәлешенә һәм үзләштерү тирәнлегенә карап, шәкертләргә бирәсе белем-тәрбиянең эчтәлеге эшләнә.
1.8. Төрле баскычтагы һәм юнәлештәге милли мәктәпләр дәүләт һәм милләт карамагында була алалар. Барлык төр мәктәпләр закон каршында тигез хокукка ия.
Аерым мәгърифәтчеләр һәм фикердәшләр төркеме тарафыннан оештырылган шәхси мәктәпләр милли мәгариф таләпләренә тулырак җавап бирә.