Aminokislotalar va uning birikmlarning molekula tuzilishi, olinishi, xossalari, ishlatilishi. Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Peptidlar va oqsil moddalar
Peptidlar deb, oqsillarning asosini tashkil etuvchi, ikki yoki undan ortiq aminokislotalarni polikondensatlanishidan hosil bo'lgan moddalarga aytiladi. Ular ikki aminokislota qoldig'idan tash­kil topgan bo'lsa — dipeptid, uchtadan — tripeptid, to'rttadan — tetrapeptid va hokazo deyiladi.
Har qanday peptidlarni molekulalari uzun zanjirdan tashkil topib, ikki uchga ega, birinchi uchi amino gruppa — NH₂ hisobiga azot bilan tugaydi, ikkinchi uchi esa karboksil gruppa — COOH hisobiga uglerod — С bilan tugaydi.
Peptidlarning nomi ularni tashkil etgan aminokislotalarni nomidan kelib chiqib, aminogruppadan boshlangan aminokislotalarning nomlaridan «in» qo'shimchasi o'rniga «il» qo'shimcha qo'shib o'qilib, hosil bo'lgan nomlarga oxirgi karboksil gruppa bilan tamomlangan aminokislota nomini qo'shib o'qish bilan hosil bo'ladi.
Masalan:

Peptidlarning qo'shilishidan polipeptidlar, polipeptidlardan peptonlar va peptonlardan oqsil moddalar hosil bo'ladi.
Demak, oqsillar a-aminokislotalarning qoldiqlaridan tashkil topgan yuqori molekular murakkab organik birikmalardir.
Tabiatda tarqalishi. Oqsillar barcha o'simlik va hayvonlar organizmi uchun juda zarur moddalardan biridir. Oqsillar o'simlik protoplazmasining asosini tashkil etadi. Ular hayvonlarning qoni, suti, muskuli va tog'ayi tarkibida bo'lib muhim hayotiy rol o'ynaydi. Oqsillar soch, tirnoq, teri, pat, jun, ipak tarkibiga ham kiradi. Shuningdek, tuxumning asosiy qismini tashkil etadi.
Ko'pgina oqsillar tarkibiga 4 ta element kiradi: uglerod, vodorod, kislorod, azot. Ba'zi oqsillar tarkibiga esa beshinchi element S — oltingugurt kiradi.
Oqsillarda elementlar miqdori doimiy bo'lmaydi. Uglerod 50— 55%, vodorod 6,6-7,3%, azot 15-18%, kislorod 19-24%, oltingugurt 0,2—2,4% miqdorda saqlaydi.
Ayrim oqsillar fosfor, temir va yod elementlarini ham saqlaydi. Oqsillar katta molekular massaga ega 104—107.
Oqsil molekulasining tuzilishi 20 ga yaqin a-aminokislotadan amalda son-sanoqsiz oqsillar hosil bo'lishi mumkin.
Polipeptid zanjirida aminokislota zvenolarining ketma-ket kelishi oqsil molekulasining birlamchi struktura zvenosi deyiladi.

Mana shunday cho'ziq zanjirli oqsillar soni uncha ko'p emas (masalan, tabiiy ipak oqsili — fibroin strukturasi). Fibroion molekulasining 50% ini glitsin aminokislotalar qoldig'i tashkil etadi. Qolgan ko'pchilik oqsillar spiral shaklda o'ralgan bo'ladi. Vodorod bog'lar tufayli hosil bo'ladigan polipeptid zanjirlarning fazoda joylashgan spiral konfiguratsiyasi oqsillarning ikkilamchi strukturasi deyiladi.
Polipeptid vaoqsillarni a-spiral tuzilishga egabo'lishligini L.Poling va Kyurilar isbotlab berdilar (9-rasm). Bunday struktura spiralni bir-biriga qo'shni o'ramlarda joylashgan —CO va NH gruppalar o'rtasida ko'p miqdordagi vodorod bog'lanishlar tufayli saqlanib qoladi. Polipeptid zanjirda spiral holatda o'ralgan aminokislota radikallari spiralning tashqi tomoniga yo'nalgan bo'ladi. Bu esa uchlamchi strukturani hosil bo'lishi uchun ahamiyatli. Uchlamchi struktura polipeptid zanjiriga birikkan funksional gruppalarning o'zaro ta'siri natijasida saqlanib turadi. Masalan, karboksil — COOH gruppalar bilan amino — NH₂ gruppalar tuz ko'prigini, oltingugurt atomlari disulfid ko'prik-larni hosil qiladi. Gidroksil (—OH) va karboksil (—COOH) gruppalar murakkab efir ko'priklarini hosil qiladi. Demak, yuqoridagi kimyoviy bogiar ishtirokida va har xil kuch ta'sirida spiral holidagi polipeptid zanjirlar fazoda ma'lum shaklni egallab, oqsilning uchlamchi strukturasini (10- rasm, a) hosil qi­ladi.

Uchlamchi strukturaning fazoda joylashuvi o'ziga xos biologik aktivlikni ifodalaydi.
Oqsillarda turli xil funksional gruppalar bo'lganligi sababli, ularni organik birikmalar sinfining birortasiga ham kiritish mumkin emas. Ularda turli sinflarning xossalari umumlashib, butunlay yangi sifatni paydo qiladi. To'rtlamchi tuzilishli oqsillar deb, bir nechta uchlamchi tuzilishgaega bo'lgan polipeptidlardan tashkil topgan birikmalarga aytiladi (10-rasm, b). Molekuladagi hamma uchlamchi tuzilishli polipeptid zanjirlari birgalikda yagona oqsil moddani xususiyatini aks ettiradi. Bunday to'rtlamchi tuzilishga ega bo'lgan oqsillarni oligomerlar deb ataladi. Oqsillar — organik birikmalarning rivojlanishini yuqori formasidir.