Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

9.5. Statistik indekslarni iqtisodiy menejmentda qo‘llash 
Biz indekslarni yuqorida murakkab to‘plamlarni o‘rganuvchi instrument 
sifatida ko‘rib chiqdik. Biroq, ularni statistikadagi roli bu bilan kifoyalanmaydi. 
Indekslarda undan kam bo‘lmagan, balki undan ham muhimroq yana bir xususiyat, 

---

244 
ya’ni murakkab ko‘rsatkichlarni o‘zgarishida alohida omillarni rolini o‘lchash 
mavjuddir.
Mohiyati bo‘yicha, omillar rolini baholash imkoniyatlari agregat shakldagi 
umumiy indekslarni tuzishda yaratilgan. Ayrim kompleks ko‘rsatkichlarni ko‘rib 
chiqaylik. Ulardan biri tovar oborotidir. Bu ko‘rsatkichni sotilgan masulotlar 
miqdori va ular baholarining ko‘paytmasi shaklida ifodalash mumkin, ya’ni
pq
q
p


. Ko‘rinib turibdiki, tovar oborotining qiymati sotilgan tovarlar miqdori 
va bahosining o‘zgarishi hisobidan o‘zgarishi mumkin. Qishloq xo‘jaligida esa 
yalpi hosilning o‘zgarishi bevosita ekin maydoni va hosildorlikning o‘zgarishiga 
bog‘liq.
Bu bog‘liqliklarni o‘rganish statistikada juda katta ahamiyatga ega: 
birinchidan har bir omilning ta’siri alohida baholanadi; ikkinchidan, menejerlar bu 
ko‘rsatkichlardan kompaniya faoliyatini boshqarishda foydalanadi va h.k.
Alohida omilning ta’sirini aniqlash uchun, omillar ko‘paytmasi shaklida 
berilgan natijaviy belgida o‘rganiladigan belgiga o‘zgaruvchan belgi deb, 
qolganlarini esa doimiy deb hisoblash kerak. Agar biror aniq ko‘rsatkich (
k
) ni ikki 
omil (
a 
va 
v)
ning ko‘paytmasi shaklida ifoda etilsa, 
0
0
0
1
в
а
в
а
nisbat k ko‘rsatkichning 
a
omil hisobidan, 
0
0
1
1
в
а
в
а
nisbati esa 
v
omil hisobidan o‘zgarishini ko‘rsatadi. Omillarni 
bunday darajada ajratish va boshqa omillar ta’sirini abstraksiyalash doimiy deb 
qabul qilingan omillarni qaysi davr darajasida ko‘rish uchun zarur. Bu ishni 
bajarish uchun nazariy jihatdan bir necha variant bo‘lishi mumkin: 
- indekslashtirilayotan omillarni o‘rganishning birin-ketinligidan qat’iy nazar 
doimiy omillar bazis davri darajasida olinadi; 
- doimiy omillar joriy davr darajasida ko‘riladi:
1
0
1
1
в
а
в
а
(
a
omilni ta’siri) va
0
0
1
1
в
а
в
а
(
v
omilni ta’siri); 

---

245 
- tekshirilayotgan omillarning har biri boshqa (kelgusi) omillarni ta’sirini 
aniqlashda joriy davr darajasida qo‘yiladi: agar 
a
omil ta’siri quyidagi nisbat
0
0
0
1
в
а
в
а
bilan aniqlansa, 
v
omil ta’siri quyidagi nisbat
0
1
1
1
в
а
в
а
bilan hisoblanadi. 
Bu variantlar soni omillar soniga bog‘liq, ya’ni omillar soni qancha ko‘p 
bo‘lsa, tegishli ravishda variantlar soni ham ortib boradi va aksincha. 
Statistik indekslarini o‘rganishda yana bir qoidani bilish zarur. Agar natijaviy 
ko‘rsatkichni biz hajm va sifat omillarining ko‘paytmasi deb ifodalasak, bu paytda 
natijaviy ko‘rsatkichga hajm ko‘rsatkichining ta’sirini aniqlash uchun sifat 
ko‘rsatkichi bazis darajasida belgilanadi. Agarda sifat ko‘rsatkichining ta’siri 
aniqlansa, hajm ko‘rsatkichi joriy davr darajasida belgilanadi. 
Baho, fizik hajm va tovar oboroti indekslari o‘zaro bog‘liq va biri-birini taqozo 
qiluvchi indekslardir. Baho indeksini (Jp)ga sotilgan tovarlar fizik hajmi (Jq) ga 
ko‘paytirsak, tovar oborotining haqiqiy baholardagi umumiy indeksi kelib chiqadi. 
J
p
∙ J
q
= J 
pq 
0
0
1
1
0
0
0
1
1
0
1
1