Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
8.3. Dinamika qatorlarini qayta ishlashni statistik usullari 
Dinamika qatorlaridagi mavjud tendentsiyalarni aniqlash va baholash 
statistikaning muhim vazifalaridan biridir. Asosiy tendentsiyalarni 
o‘rganish 
jarayonida 
o‘zaro bog‘langan ikkita vazifa hal etiladi: 
a) 
o‘rganilayotgan hodisada trendning mavjudligi; 
b) aniqlangan trendni statistik 
o‘lchash. 
Dinamika qatorlaridagi trendning mavjudligini aniqlash bir qancha 
mezonlar bilan amalga oshiriladi. 
1. 
O‘rtachalar metodi.
O‘rganilayotgan dinamika qatori bir necha 
b
o‘laklarga bo‘linadi va har bir bo‘lak bo‘yicha o‘rtacha 
)
(
i
Y
hisoblaniladi. 
O‘rtachalar o‘rtasida farq bor degan gipoteza oldinga suriladi. Agarda shu 
gipoteza tasdiqlansa, trendning mavjudligi tan olinadi. 
2. 
Valliss va Mur mezoni
.
Bu mezonning mazmuni shundan iboratki, 
dinamika qatorida trend bor deb tan olinadi, agar bu qator birinchi tartibli 
farqlarni 
o‘zgarish belgisiga ega bo‘lmasa. 
3. 
Koks va Styuart mezoni
.
Tahlil qilinayotgan dinamika qatorining 
darajalari teng uchga b
o‘linadi (agarda darajalarni teng uchga bo‘lish uchun 
ular etishmasa, bir nechta daraja q
o‘shiladi) hamda birinchi va oxirgi guruh 
darajalari 
o‘zaro solishtiriladi. 
4. 
Seriyali metod
.
Bu metodning mazmuni shundaki, qatorning har bir 
aniq darajasini u yoki bu tipga tegishli deb hisoblanadi. Masalan, qatorning 
hadi medianadan kichik b
o‘lsa, u A tipga ega, aks holda B tipga ega. 

---

203 
5. 
Grafiklarda tasvirlash usuli
. 
Dinamika qatorning hadlari turli
grafiklarda ifodalanib k
o‘rinadi va hadlarning yo‘lanishiga qarab xulosa
chiqariladi.
Amaliyotda trendni statistik 
o‘rganishning eng ko‘p tarqalgan 
metodlari: interval (davr) orali
g‘ini kengaytirish; sirg‘anchiqli o‘rtacha; 
analitik tekislashdir. 
Dinamika qatorlarida trendni 
o‘rganishning eng sodda metodlaridan biri 
davr orali
g‘ini kengaytirishdir. Bu metodning mohiyati shuki, agar oldingi, 
ya’ni mavjud intervallar (davrlar)da hisoblangan darajalar hodisaning 
rivojlanish tendentsiyasini k
o‘rsatmasa, ular asosida yangi intervallar 
(kengaytirilgan) tuzilib va har bir yangi interval b
o‘yicha qator darajasi 
hisoblaniladi. 
8.4-jadval 
Oziq-ovqat d
o‘konida oylar bo‘yicha sotilgan tovarlar hajmi (mlrd.so‘m) 
1
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
11,
6 
9,5 
11,2 12,5 12,2 13,6 14,2 12,0 13,0 14,6 15,1 13,
2 
8.4-jadvalda keltirilgan ma
’lumotlar bo‘yicha oziq-ovqat do‘konida 
sotilgan tovarlar hajmi oydan oyga 
o‘sayaptimi yoki pasayyaptimi, bir narsa 
deyish qiyin. Trend borligini aniqlash uchun intervallarni oylikdan 
choraklikka 
o‘tkazib ko‘ramiz: 
I chorak 
32,3 (11,6+9,5+11,2) 
II chorak 
38,3 
(12,5+12,2+13,6) 
III chorak 
39,2 
(14,2+12,0+13,0) 
IV chorak 
42,9 
(14,6+15,1+13,2) 
Hisoblangan choraklik hadlar b
o‘yicha baralla aytish mumkin, qator 
hadlari 
o‘sish tendentsiyasiga ega. 

---

204 
Dinamika qatorlaridagi umumiy tendentsiyani sir
g‘anchiqli o‘rtacha 
orqali ham aniqlash mumkin. Sir
g‘anchiqli o‘rtacha darajalarni aniqlash 
metodining mohiyati shundaki, unda dinamika qatorlarida keltirilgan haqiqiy 
darajalar sir
g‘anchiq o‘rtacha miqdor bilan almashtiriladi. 
8.5-jadvalda keltirilgan ma
’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, oziq-ovqat 
d
o‘konida bir kunda sotilgan tovarlar hajmi IV chorakkacha o‘sish 
tendentsiyasiga ega, IV chorakda esa III chorakga, hatto ayrim yillarda I va 
II choraklarga nisbatan kamaygan. 
Dinamika 
qatorlarini 
silliqlash 
metodi 
yordamida 
hodisa 
va 
jarayonlardagi umumiy tendentsiyani aniqlash uchun avvalo empirik 
(boshlan
g‘ich) ma’lumotlar bo‘yicha harakatlanuvchi (sirg‘anchiq) va 
ekspotsentli 
o‘rtachalarni hisoblash zarur. 
Sir
g‘anchiqli o‘rtacha