|
3.3. Statistik jadvallar
Siz statistikani o‘rganishni boshlamasdan oldin ham jadval so‘zini
eshitgansiz, ya’ni ko‘paytirish jadvali (xalq ichida karra jadval deyiladi),
logarifmik jadval, tasodifiy sonlar jadvali va h.k. Ushbu paragrafda gap statistik
jadvallar ustida boradi. Ularni statistikani televizorlari desak xato bo‘lmasa kerak,
chunki har qanday statistik tekshirishning eng asosiy natijalari statistika jadvallari
orqali ifodalanadi.
Statistika jadvallari tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularni birinchi bo‘lib
buyuk rus olimi N.K.Kirilov o‘zining iqtisodiy-statistik tadqiqoti “Butun Rossiya
davlatini gullash darajasi” (1727 y.) asarida qo‘llagan. Ayrim manbalarda statistik
jadvallarni yaratuvchisi deb Anxsersen (Daniya) hisoblanadi. Lekin uning asari
1747 yilda chop etilgan. Shunday qilib statistik jadvallar XVIII asrda paydo
bo‘lgan.
Statistik jadvallar deb o‘rganilayotgan hodisa va voqealar to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni tartibli, ko‘rgazmali ifodalashga aytiladi.
Tashqi ko‘rinishidan statistik jadval gorizontal va vertikal chiziqlarning
kesishmasidan iborat bo‘lgan tuzilmada ifodalanadi. Gorizontal chiziqlar qatorlar,
vertikal – ustunlar deyiladi.
Tuzilgan, lekin raqamlar bilan to‘ldirilmagan jadvalni, statistik jadvalni
maketi deyiladi (3.1-sxema).
Statistik jadvallar o‘z egasi va kesimiga ega bo‘lishadi. Jadvalda gap nima
ustida borayotgan bo‘lsa, o‘sha hodisa jadvalning egasi deyiladi. Egani tavsiflovchi
ko‘rsatkichlar esa jadvalning kesimi deyiladi. Odatda ega jadvalning chap
tomonida, ya’ni yotiq qatorlarda, kesim esa jadvalning o‘ng tomonida, ya’ni
ustunlarda joylashtiriladi. Tekshirish maqsadi va mavjud ma’lumotlarning
63
xarakteriga qarab buning teskarisi ham bo‘lishi mumkin, ya’ni ega o‘ng tomonda,
kesim esa chap tomonda joylashtiriladi.
Har qanday tuzilgan va to‘ldirilgan jadval umumiy nomga ega bo‘lishi kerak.
Jadvalning umumiy nomi uni ustida keltirilib, uning mazmunini o‘zida ifoda etishi
kerak. Jadvaldagi qatorlar va ustunlar ham nomlanadi va iloji boricha nomerlanadi.
Statistik jadvallar, ega xarakteriga qarab: oddiy; guruhiy (gruppali);
kombinatsion jadvallarga; kesim xarakteriga qarab: kesimi oddiy ishlab chiqilgan;
kesim kombinatsiya ishlab chiqilgan; guruhlash maqsadi bo‘yicha: informatsiya
tavsifli; analitik; tipologik; maxsus tayinlangan (balans, matritsa va h.k.)
jadvallarga bo‘linadi (3.2-sxema).
Oddiy jadvallar deb egasi faqat hodisalar, yillar, obyektlar ro‘yxatidan tashkil
topgan jadvallarga aytiladi.
Oddiy jadvallar, ma’lumotlarni berilishiga qarab sanoqli, territorial va
xronologik jadvallarga bo‘linadi. Jadval egasida hodisalar sanog‘i berilishi
mumkin.
3.1 - jadval ma’lumotlari tuman oziq-ovqat do‘konlarida qanday tovarlar
sotilayotganligi va sotish hajmini har bir tovar guruhi bo‘yicha qanday o‘zgarib
borishi haqida juda qiziqarli informatsiyani bizga taqdim etmoqda.
3.1-jadval
Yunusobod tumani oziq-ovqat do‘konlarida sotilgan mahsulotlar hajmi
(mlrd.so‘m)
Tovarlar
2016 y.
2017 y.
2018y.
Non va non mahsulotlari.
2117,8
2118,3
2200,1
Sut va sut mahsulotlari.
1821,4
1717,7
1819,2
Go‘sht va tovuq
3030,3
3131,4
3141,8
Ichimliklar (alkogolsiz)
1917,6
1821,5
1800,4
Oddiy jadvalda faqat sanoqli, hududiy va xronologik tamoyil bilan berilgan
informatsiyani kamroq o‘rganamiz, asosan, ko‘pchilik joyda, bu uchala tamoyil
birgalikda qo‘llaniladi.
Guruhiy (gruppali) jadvallar deganda jadval egasi biron-bir belgi bo‘yicha
guruhlarga ajratib berilgan jadvalga aytiladi.
64
3.1 – sxema. Statistik jadvalning maketi
Барча қаторларни
мазмунини очиб берувчи
ички сарлавҳа
Гуруҳлар, ҳодиса типлари
ёки алоҳида қаторнинг
мазмунини очиб берувчи
ёнбош ички сарлавҳалар
Устун ва қаторларни
кесишмасидан ҳосил
бўлган жадвал қўлари
Жадвалга бериладиган
турли изоҳлар мазмуни
Жадвал мазмунини, ҳодисани
жойи ва вақтини лўнда ифода
этувчи сарлавҳа
Алоҳида устунларни
мазмунини очиб берувчи
ички сарлавҳачалар
Жадвалнинг
кўрсаткичларининг
мазмунини очиб берувчи
тўлдириладиган катаклар
Жадвалнинг алоҳида
қаторлари
Жадвалнинг алоҳида
устунлари
65
Do'stlaringiz bilan baham: |
