Amea folklor institutu

Gezergi motiv problemi ve kültürel etkileşim

Türk mitolojik sistemi Türkçe konuşan ve bugün sayıları 250 milyondan çok olan çeşitli lehçe, şive ve ağızlara ayrılmış Türk milletinin müşterek hazinesidir. Yaşamları itibarıyla dinamik, ekonomik sistemleri bakımından konar-göçer, avçılık ve yarım yerleşik olan Türkler tarihe siyasi ve demografik alanda yön verdikleri gibi kültürel açıdan da komşu halklara etki göstermişlerdir. Nitekim sözlü kültürleri tarihlerinin, geleneklerinin, yaşamlarının, hayata bakışlarının mecmusu konumunda olan bir milletin uzun müddet yazıya önem vermedikleri ve yazının icadından sonra dahi sözlü kültür ürünlerini yazıya aktarmadıkları gerçektir. O bakımdan daha arkaik dönemlerin düşünce tarzıyla bağlantılı olan ve kültürümüzün mihenk taşı niteliginde olan mitolojimiz de zamanında yazıya alınmadığı içindir ki bugün onun yayılma alanını, sistemin unsur­larını, kültür ögelerinin temelindeki varlığının konumunu araştırmak oldukça zordur.
Hem miladdan önce hem de miladi senenin ortalarına kadar Kafkasda varlıkları tespit edilen Türkler İber-Kafkasça konuşan halklarla siyasi, ekonomik temasta bulunmuş, kültür etkileşimi yaşamışlar. Özellikle mitolojik unsurlarını, inanclarını daha büyük epik türlerde, mesela destanlarda yaşatan Türkler bulundukları yerlerde ozanların icrasında mitolojik içerikli destanlarını dinlemekle pasionar ruhlarını her zaman canlı tutmağa çalışmışlardır. Zamanla büyük hacmli bu eserler diger halklar ve etnisiteler tarafından da zevkle dinlenilmiş, Türkçe orta çağdan başlayarak Kafkasın lingofrankası olduktan sonra kültür yayılmacılığı daha da hızlanmıştır. O bakımdan Gürcü, Lezgi, Avar, Svan, Oset, Acar folklorunda Türk mitolojik unsurlarını görmek doğaldır.
Mitolojimizi öğrenirken bir meseleyi daha unutmamak gerekir. Moğolistan, Orta Asya, Kafkaslar, Anadolu farklı dönemlerde Türk kültürünün geliştiği bölgeler olmuş ve Türkçe bu bölgelerin farklı aralıklarla lingua franca’sı olmuştur. O halde mitolo­jimizin bir çok öğesi bu bölge kültürlerinde aranmalı ve gün yüzüne çıkarılmalıdır.¹³¹
Aslında bütün Türk-Moğol mitolojisinde kendine yer edinmiş baba-oğul mücadelesi, heyvandan doğulan kahraman, Tanrıoğlu motivleri, dünyanın sonu hakkındaki eskatolojik mitler, demir zencirin kırılmasından kozmik düzenin bozulması vs. gibi bir dizi motolojik elemanlar Asyadan Avropaya kadar yayılmıştır ki bunun da kökeninde Türk mitolojik sistemi durur. Nitekim Balkanlar, Karadeniz, Hazardenizi sahalarında tarihi zaman içinde halkların yalnız doğudan batıya büyük köçü, miladdan önce ve miladi senenin ortalarına kadar Türklerin dünya tarihinde oynadıklrı rol, sürekli olarak yenilenen Avropa etnisitesi, kültürel etkileşim esas verir ki kültürel olgunun biçimlenmesinde yer alan motivlerin, mitolojik unsurların Türklerden komşu veya komşu olmayan halklara keçtigini söyleyek. Özellikle Kafkas halklarının sözlü kültür ürünlerinin Türk mitolojisi bağlamında biçimlenmesi kuşku doğurmamaktadır.
Mitolojinin kutsal konumdan düştügü zamanlarda şekillenen masal ve destanlarda Türk kültür ürünlerinin korunduğu görülür. Daha önce Kimerlerin, Sakaların, Hunların, Sabirlerin, Peçeneklerin Kafkas’ta bazen kısa bazen de uzun süren hükümranlıkları, özellikle de Hazarların Kafkas’taki hakimiyetleri Kafkas halklarının bir çoğunun (Gürcü, Acar, Abaza, Svan, Oset) sözlü kültüründe mevcut olan mitolojik ve masalsı kahraman Amirani tipinde daha çok korunmuştur. Amirani hakkındaki efsane ve sözlü anlatılar 12. yüzyılda edebi eser gibi yeniden kurulmuştur. Bu edebi eser sözlü edebiyatın mahsülleri ile yeniden karşılaşmıştır.¹³² İlkin varyantta Tanrıoğlu olan Amirani Hıristiyan etkisi ile İsa’nın oğlu olma yoluna dönüşüm yapsa da Türk mitolojisinin Tanrıoğlu motivini kendinde koruyabilmiştir. Tabii ki kendi gücüne güvenen bazı Türk kahramanları, mesela Temir Boko, Burkut Baba Tanrıya karşı çıkmakla baba-oğul mücadelesini başlatmış olurlar. Bu savaş babanın zaferi, oğulun iyi bir ders alması ile sonuçlansa da motiv olarak Türk mitlerinde, destanlarında ve efsanelerinde çeşitli aspektlerden varyasiya edilmiştir. Mesela, Mete’nin babası Tuman’a, Korkut Ata’nın ölüme, Köroğlu’nun Hz. Ali’ye, Dede Korkut Destanlarında Kazan Han’ın dayısı Aruz’a karşı savaşı örnek olarak gösterilebilir.
Gezergi motivlerin Avrupa ilmi fikrine göre Hindistan’dan ipek yolu aracılığıyla Avrupaya kadar yayıldığı bilinmektedir. Yalnız A.N. Veselovskiy ve G.N. Potanin bu motivlerin büyük çoğunluğunun Asya’dan - Türklerden ve Moğollardan Altın Orda aracılığıyla Kafkaslara ve Avrupaya geçtigi görüşüne yer vermişlerdir.

2.