Amea folklor institutu

Yüz yılda ‘ışk odına tutuşuben yanar idi.
Sarı Müderris’in verdiği bilgilerin dışında, Kemal Ümmi Divanı’ndaki manzu­melerde de onun yaşı hakkında fikir veren beyitlere rastlıyoruz. Bir beytinde kırk yaşını aştığını söylemektedir:
Kırk yaşadum nefsün elinden kaçup
Uş dahı kurtulamazam âh u vâh
Bazı beyitlerinde de iyice yaşlandığımı, saçının sakalının ağardığını dile getirir:
Karardı biti ağardı sakal saç
İlâhî üstümüze rahmetün saç
Gönlünün karası agardımadun
Gerçi oldu saçun sakalun ak (Yavuzer, 2008:22–23)
Anlaşılan o ki, Ümmi Kemal uzun bir ömür sürmüştür. Ömrü de hem nefsi hem de çevresi ile mücadele ile geçmiştir. Dostları, hocaları, dava arkadaşları, boydaşları birer birer bu dünyadan göçüp gittikçe o, hep onların arkasından üzülmüş, ağıt yakmış, kendisinin niçin hâlâ bu cihandan geçemediğini de söylemekten geri kalmamıştır:
Nerede Sadi, Camalettin,
Atar, Valad, Gülşet, Avlan?
Nerede o İza, Nasih, Hamit,
Haci, Salih ve Anı Şir?
Kamal Ummu okur, ağlar,
Onların ağıdına alışıp.
Kamal Ummu, senin de ömrün geçti,
Ama sen bu cihandan geçemedin. (Hacıyev,2002:198)
Ümmî Kemâl, XV. Asırda yaşamış, Koyun adlı eski Kumuk köyünde (Dağıstan) doğmuş, orada okumuş, sonra Şirvan’da (Azerbaycan) okuyup, o zamana göre yüksek bilim almış, memleketine dönmüş, orada talebe okutmuş ve asker bölüğünün kadısı olarak çalışmıştır. Bir vesileyle de Türkiye’ye gelmiştir. İşte bu macerayı anlatırken M. S. Aliyev şunları yazmaktadır:
XV. yüzyılın ortalarında Osmanlı sultanları Güney Kafkasya’daki kardeşlerini Bizans’a karşı birleşmeye, yardıma çağırdı. Kumuklar ve Çerkezler 1452–1453 yılları başında Kumuk Beyi Sultan Mahmut başkanlığında Koyunkala’da toplandılar. Oradan Türkiye’ye doğru; savaşmak, Osmanlıya yardım etmek üzere yola çıktı. Ümmi Kemal, Sultan Mahmut Beyin asker bölüğünün kazaskeri olarak gider. (Aliyev, 2002)
Bu bilgiler, Ümmi Kemal’in Anadolu’ya geliş sebebiyle ilgili olarak Türkiyeli araş­tırmacılardan farklı bir tespit olarak kayda değerdir. Aliyev’in bundan sonra anlat­tıkları arasında da Türkiye’deki kaynaklardaki bilgilerle örtüşen bilgiler olduğu gibi farklı bilgilere de rastlıyoruz.
Aradan uzun zaman geçtikten sonra, Ümmi kemal dünyada ve Türkiye Sultanlı­ğın­da yaşanan yolsuzlukları görerek, askerlikten kendi isteğiyle ayrılarak kendini tasav­vuf yoluna adamıştır. Azerbaycan’da bulunduğu yıllarda tanıştığı Nesimi’nin tuttuğu özden ilerleyerek dürüstlüğü, emekçi halka sahip çıkmayı yeğlemiştir. Bu mücadele içinde elden ele, şehirden şehre gidip, pek çok ülkelerde bulunmuştur. O, Nesimi gibi insanı ve insanlığı Allahütealâ’nın bir emaneti olarak görmüş, özgürlüğü, yeniliği, fakir insanın mücadelesini anlatan şiirler yazmıştır.
Ümmi Kemal gibi görüşü bulanmış adamları Türkiye Sultanları pek sevmez ve cezalandırırmış. O zamanki kitaplarda bahsedilen hikâyeye göre, Halep şehrinde Nesimi’nin derisini yüzerek cezalandırmışlar. Ümmi Kemal’i de Sultanın cellâtları uzun süre zindanda tutmuşlar, boyun eğmeyeceğini anlayınca da, iki gözünü dağlayıp “Al bakalım, şimdi özgür yaşa!” deyip “özgür” bırakmışlar.
Ondan sonra da Ümmi Kemal, “doğum yerime dönüyorum” diye çok aranmış, gönlü kırık olarak uzun yıllar yaşamıştır. Sonra da Türkiye’deki Konya şehrine yerleşti. 1475 yılında orada vefat etti. (Aliyev, 2002)
Ümmi Kemal’in Anadolu’ya geldikten sonra anavatanı olan Kumuk ellerini çok özlediğini, oralara olan özlemini şiirlerinde dile getirdiğini görüyoruz. Türkiye Dışın­daki Türk Edebiyatları Antolojisine alınan şu şiirler bu özlemin en anlamlı delilleridir: