Amea folklor institutu

Ber yeşende ber iken,
Baskan cire şil iken.
İke yeşte il buldı,
Eytken süze im buldı.
Öç yeşende atalık
Ostazdan kitap başlattı.
Dürt yeşende dan buldı,
Firasete faş buldı;
Beş yeşene kilgende
Cantimernen biş ugıl
Bişene de baş buldı
Altısında at mende,
Cidesende cey tartıp,
Cide totam uk attı.
Sigez-tugız bulganda.
Sigez tukmak sındırıp,
Tun timerge kul ordı.
Unga citte- ul buldı,
Ul ni dıse şul buldı.

(“Edigey” dastanı, 1998: 45)
Tərcüməsi:

Bir yaşında tek olmuş,
Bastığı yer oyulmuş,
İki yaşında ünlü oldu,
Söylediği söz ilaç oldu.
Üç yaşında atabey
Üstattan "Kitap" okutmaya başlattı.
Dört yaşında şanlı oldu,
Feraseti görüldü.
Beş yaşına gelince
Cantimir'in beş oğlu vardı:
Beşine de baş oldu,
Altısında at bindi,
Yedisinde yay çekip,
Yedi tutam ok attı.
Sekiz, dokuz olunca,
Sekiz tokmağı kırıp,
Han demire el vurdu.
Ona yetti, oğul oldu.
O ne dese o oldu,

Başqırd xalq dastanı olan “Edigey”dən verdiyimiz bu nümunədə ber (bir), ike (iki), öç (üç), dürt (dörd), beş (beş), altı (altı), cide (yeddi), sigez (səkkiz), tugız (doqquz), un (on) yaşlarında qəhrəmanın inkişafı göstərilir. Qeyd edək ki, bu cür paralel nümunələrə Azərbaycan və eləcə də digər türk xalqlarının da yaradıcılığında rast gəlmək mümkündür. Aşağıdakı nümunə isə özbək şifahi xalq ədəbiyyatındandır:

Bir-mamak,
Ikki-imak,
Uch – dil och,
To‘rtda – qoch,
Beshda – boq,
Olti – yorg‘oq,
Yetti – yel,
Sakkiz – sel,
Do‘qqiz – do‘q,
Onda – ok.

(Xorazm xazinasi, 1996, 32, 36)
Tərcüməsi:

Bir-əmcək,
İki-imək(ləmək).
Üç- dil aç,
Dörd – qaç.
Beşdə – bax,
Altı – qalx.
Yeddi – el,
Səkkiz – sel.
Doqquz – dalaş,
Onda – savaş

Bir cəhəti də vurğulamaq istərdik ki, bəzən vücudnamələrin giriş hissəsində ana bətnində dölün inkişafının müəyyən aylar üzrə də semantik ardıcıllığı verilməkdədir. Yeganə olaraq Molla Məhərrəmin vücudnaməsində sayların semantik ardıcıllığı həm aylar (1-9 ay), həm də illər üzrə (1-90 yaş) bir vəhdət halında verilmiş və doqquz aylıq “yol”la şair tərəfindən dünya ömrünün yaşı (doxsan yaş) paralelləşdirilmişdir.
Vücudnamələrdə bir qayda olaraq, on-on saymaqla semantik ardıcıllığın verilməsi daha səciyyəvi hal kimi diqqəti cəlb edir:

İyirmi idim – igid idim,
Otuz idim – topuz idim.
Qırx idim – qırıq idim,
Əlli idim – bəlli idim,
Altmış idim – batmış idim.
Yetmiş idim – bitmiş idim,
Səksən idim – sərsəm idim.

(Cəfərov, 1984: 80)
Qüdrət Cəfərov öz tədqiqatında yaş-cins, rəng, bədən üzvləri, məkan, zaman adlarının və fellərin semantik sistemi kimi qrupları ayırmışdır və vücudnamələrin də mətn sistemində həmin paralellik və ardıcıllıqları görə bilərik.
Yaş-cins bildirən sözlərin semantik sistemi. Cəfərov yaş və cins bildirən sözləri canlı varlıqlara mənsubiyyətindən asılı olaraq iki böyük qrupa bölür: insan adları və heyvan adları. İnsan adlarını isə 1) qohumluq terminləri 2) yaş-cins evfemizmləri 3) yaş-cins adları olaraq təsnif edir. (Cəfərov, 1984: 32) Bu kontekstdə vücudnamələrdə yaş-cins bildirən adlar bir semantik sistem kimi əhəmiyyət kəsb edir. Ümumiyyətlə, bu sistemə aid olan “çağa”, “körpə”, “oğlan”, “qız”, “yeniyetmə”, “gənc”, “cavan”, “dəliqanlı”, “ərgən”, “təzə bəy/ gəlin”, “ana”, “ata”, “kişi”, “qadın / arvad”, “baba”, “nənə”, “qoca”, “qarı”, “ağsaqqal”, “ağbirçək” və s. kimi sözlər yaşlar və cinslər üzrə dəyişən semantik mənanı ifadə etməkdədir. Bu cins kateqoriyasından bir çoxu cütlük təşkil etməkdədir: qız-oğlan, kişi-qadın, qoca-qarı və s. Vücudnamələr baxımından bu kateqoriyalar araşdırmaya cəlb edildikdə bir ümumi cəhəti qeyd etmək istərdik ki, həmin şeirlərin bəziləri, ümumiyyətlə, insan övladının, bəziləri qadın, bəziləri isə kişi cinsinin ömür yolunu əks etdirməkdədir. Təbii ki, qadınlara həsr olunmuş vücudnamələrdə həmin cinsə aid yaş-cins müna­sibətlərini əks etdirən sözlərə təsadüf edirik.

Ana rəhmindən dünyaya gələndə,
Yeni tifillənir tazə qız olur.
Üç yaşından beş yaşına varanda,
Qoyma qonşulara o bir söz olur.
Gözəl olan beş yaşında öyülür,
Yeddisində qönçə güldən sayılır,
Səkkizində hilal qaşlar əyilir,
Vəchi bədirlənir, xumar göz olur.
Doqquzunda tərif gəlir mədhinə,
On yaşında minər eşqin atına,
On birində dolar şişək ətinə,
Cismi billurlanır əmlik quz’olur.
On ikidə gərdan qırar sallanır,
On üçündə günəş üzü hallanır,
On dördündə cığaları təllənir,
Hər bir əzasında yüz min naz olur.
On beşində rikab altda bəslənir,
On altıda adı-şanı səslənir,
On yeddidə elçi gəlir, istənir,
Məzad bulur, müştərisi yüz olur.
On səkkizdə gedər yar otağına,
On doqquzda girər gəlin çağına,
İyirmisində bülbül qonar bağına,
Açılır gülləri, bahar yaz olur.
İyirmi üçdə sucalanır camalı,
İyirmi beşdə bulur hər bir kamalı,
Otuzunda kədxudadır, deməli,
Zəhmi əhillənir xoş mizac olur.
Otuz üçdə utandırmaz insanı,
Otuz beşdə dürüst söylər lisanı,
Qırx yaşında hər sevdadan usanı (r),
Dövri dönər məşəqqəti az olur.
Qırx üçündə gizli söylər sirrini,
Qırx beşində gözdən salar ərini,
Əllisində "nənə" deyər torunu,
Toylar mətbəxində hey aşbaz olur.
Əlli üçdə derlər “İxtiyar, nənə”,
Əlli beşdə hər dərd toxunur cana,
Altmışda zülfünə yaraşmaz şanə,
Çallanır telləri muyu boz olur.
Altmış üçdə daha sərgəndər olu (r),
Altmış beş deyəndə bükülür beli,
Yetmişində qurur budağı, dalı,
Qazəl tökər bağçaları güz olur.
Yetmiş üçdə zəhər olur yeməyi,
Yetmiş beşdə gözdən çıxar əməyi,
Səksənində geyər kətan gömləyi,
Donu çitdən əyincəyi bez olur.
Səksən üçdə daha kəndin itiri (r),
Səksən beşdə ağırından oturu (r),
Doxsanında bilməz könül hatırı,
Söyər qonşulara küshaküs olur.
Doxsan beşdə ŞENLİK söylər sözləri,
Yüz yaşında çıxar quzu dişləri,
Baş yastığı olar ocaq daşları,
Tüstü döyər, var əndamı his olur.

(Kaya, 2004: 318-321)
Aşıq Şenliyin vücudnaməsi ilə semantik paralellik ifadə edən nümunələrə digər türk xalqları ədəbiyyatında da rast gəlirik:

Varıp bir kız on yaşına girende,
On birinde mah yüzüne bakılır,
On ikisinde kızın kahrı çekilir,
On üç de ak gül olur açılır.
On dörtte her bir yeri bal olur,
On beşinde sevda düşer başına,
On altıda yadlar düşer düşüne,
On yedide gider kendi başına.
On sekizde gayet yüksekten uçar,
On dokuzda gözlerinden kan saçar,
Yirmisinde sevdiğinden vaz geçer,
Son deminde bir kötüye kul olur.

(Ardanuç Folkloru, 2011, 25 Ocak)
Kişi cinsi ilə bağlı vücudnamələrdə isə çağalıq, yeniyetməlik, igidlik, kamilik və ahıllıq yaşlarının poetik çalarlarla bədii ifadəsi verilməkdədir. Qeyd edək ki, Oğuz Yorqancıoğlunun və Kul Mehmetin vücudnamələrində hər iki cinsin yaş-cins semantik sistemi paralel şəkildə təqdim olunur və maraq doğurur. Şairlər hər iki cinsin müəyyən yaş dövründən paralellər verməklə, mətnə daha konkret məna yükləyirlər: