|
Troposfera atmosferani kuyi termodinamik kobigi bo`lib, kalinligi kutbda 7—10 km, ekvatorda 16 - 18 km. Uning tarkibida azot 75,5%, kislorod 23,2%, argon, karbonat kislota gazi, suv buglari va boshqa gazlar 1,3% ni tashqil etadi. Troposfera atmosfera massasining 90% ini tashqil kiladi. Troposfera xavosining temperaturasi stratosfera qatlami bilan chegaralangan qismida minus 40—50°S ga teng.
Stratosfera qatlamining kalinligi 80—85km. Stratosferada azot, geliy va vodorod gazlarining mikdori oshsa, og`ir gazlar— kislorod, argon, karbonat kislotasi gazi va boshqalarning mikdori kamayadi. Gazlar temperaturasi 55—60 km balandlikda +75oS ga yetsa, keyin asta-sekin pasayadi va atmosferaning yuqori qatlami bo`lgan ionosfera chegarasida yana oshadi.
Ionosfera qatlami stratosfera ustida joylashgan bo`lib, atmosferaning eng kalin (80—1000 km) qatlami xisoblanadi. Ionosferada gazlar juda xam siyraklashgan bo`lib, uning tarkibida yengil gazlardan vodorod va geliy uchraydi. Yer yuzasidan uzoklashgan sari gazlarning temperaturasi pasayib boradi.
Gidrosfera. Yerning suv qatlamiga dengiz, okean, dare, kul suvlari, xamda Arktika va Antarktida materiklaridagi muzliklar kiradi. Gidrosfera suvlari bilan yer osti suvlari uzviy borlikdir.
Gidrosferaning geosferalardan farki u yerning tutash kobiklarini tashqil eta olmasligidadir. U yer yuzasining 70,8% ini, ya’ni 361 mln. km2 maydonni (erning quruqlik qismi 29,2% ni, ya’ni 149 mln. km2 maydonni tashqil etadi) egallaydi. Gidrosferaning o`rtacha kalinligi 3,75 km. ga, eng kalin joyi 11,521 km ga (Filippin chukmasi) teng.
Gidrosfera qatlami uzining tarkib topgan vaqtidan buyon suvlarning aylanma xarakatlanishi bilan xarakterlanadi. SHuning uchun xam u yer yuzasining rivojlanishida kuchli geologik faktor xisoblanadi. Gidrosfera yerda xayotning paydo bo`lishiga asosiy omildir. SHu boisdan xayotni suvsiz tasavvur etib bulmaydi.
2.2 Yerning shakli.
Litosfera. Erning tashqi kattik qismi litosfera (tosh kobik) deb ataladi. Litosferaning kalinligi taxmina okean suvlari ostida 3—18 km ga, tekisliklarda 25—30 km ga va tog`liklarda 50—84 km ga teng. Uning eng kalin qismi Tyan-SHang’ tog`larida deb xisoblanadi. (1, 2.)
Yerning kattik qismi geofizika, seysmologiya va gravimetriya usullari bilan 15—20 km chuqurlikkacha o`rganilgan. Burg quduqlari yordamida esa fakat, 12 km dan oshikrok chuqurlikdagi qatlamlar tekshirilgan.
Atmosfera, gidrosfera va litosfera kobiklari o`zaro uzviy borlik bo`lganligi uchun yer yuzasining tarkibi va tuzilishida o`zgarishlar yuz berib turadi.
Litosferaning yuqori, qismi asosan cho`qindi, magmatik va metamorfik-jinslardan tashqil topgan bo`lib, ximiyaviy va fizik xossalariga qarab ularni granit — metamorfik va bazalg’t qatlamlarga bo`lish mumkin
G ra n i t qatlamning o`rtacha kalinligi 50—70 km bo`lib, yer kobigida bir xil joylashmagan. Alg’p, Pomir, Kavkaz, Tyan-SHang’ torlarida granit qatlami 60—80 km, Ural, Zarafshon, Xisor tog`larida esa 50—60 km. Okean suvlari ostida granit qatlami deyarli uchramaydi yoki uning kalinligi 3—18 kmdan oshmaydi. Granit qatlam tarkibi bir jinsli bo`lib, zichligi 2,6— 2,7 g/sm3 gacha uzgaradi. CHuqurlik oshgan sari temperatura, bosim va zichlik tez ortadi, 2,30-—3,3 km chuqurlikda tog` jinslarining temperaturasi 100°S ga yetadi.
Bazalg’t qatlamining kalinligi tekisliklarda 20—30 km, yosh tog`li rayonlarda 15—-20 km, okean suvlari tubida, 5—6 km ni tashqil etadi. Uning zichligi 2,8—2,9 g/sm3 bo`lib, kremniy oksidi kam bo`lgan (bazalg’t, gabbro va xakazo) jinslardan tarkib topgan.
Granit va bazalg’t qatlamlari tarkibida kremniy va alyuminiy elementlari kup tarqalganligi sababli, birgalikda sial qatlami deb xam ataladi.
Bazalg’t qatlamining ost qismida Moxorovich buluvchi chizigi (chegara) yotadi (ushbu chegara uni birinchi bo`lib aniqlagan yugoslaviyalik geofizik S. Moxorovich nomi bilan ataladi). Uning ostida yerning mantiya deb ataluvchi qismi bo`lib, u quyidagi kobiklarga bulinadi.
Barisfera qatlamining kalinligi 900 km teng.
Oraliq kobik 900 – 2900 km chuqurlikda joylashgan bo`lib yer yadrosining yuqori qismi bilan chegaralanadi.
Er yadrosi ( magzi) 2900 km chuqurlikdan boshlanib, uning markazigacha ( 6371,221) boradi.
Erning yadro qismida bosim 3 – 4 mln. atmosfera, temperatura esa 2000 – 5000 oS.
Do'stlaringiz bilan baham: |
