Amaliy mashg’ulotlar

Nutqning  jo‘yalilygi  deganda,  so‘zlovchi  qaysi  fikrni,  qaysi  davrada, 
qachon, qanday qilib, qay holatda, qay ohangda ayta olishi anglashiladi. 

---

 Ta’lim beruvchi nutqi esa dars kimlar uchun mo‘ljallab tayyorlanganiga qarab 
tuziladi.  Uning  ohangi,  yo‘nalishi,  munosabat  tarzi  shunga  qaratiladi.  Bolalar, 
o‘smirlarga mos holda nutq tanlanadi. Shundagina maqsad anglashiladi, nutq jo‘yali 
bo‘ladi. 
Sodda nutq - sara nutq. Inson tabiatan har bir narsani go‘zal va sodda holda 
qabul  qilishga  odatlanadi.  Shunday  ekan,  nutqning  soddaligi  ham  muhim 
xususiyatlardan. 
Nutq esa nihoyatda sodda, oddiy bo‘lishi bilan ajralib turadi. Hatto, murakkab 
ilmiy kashfiyotlar, fan va texnika muammolari ham oddiy tarzda, sodda nutq bilan 
tushuntirilishi  zarur.  Shuning  uchun  ham  soddalik  iste’dodning  belgisidir.  Aslida, 
sodda  so‘zlash,  sodda  yozish  murakkab.  Keksa  yozuvchilarning  biridan  «yozish 
san’atida orttirgan tajriba va xulosangiz qaysi ? » - deb so‘rashibdi. 
«Anglab yetganim shuki, eng mashaqqatli, murakkab ish - sodda yozish ekan», 
—deb javob beribdi. 
Burama jumlalardan qochish, aylantirma gaplarni ishlatishdan o‘zni tiyish, so‘z 
jimjimadorligidan  ko‘ra,  fikr  bezagiga  ko‘proq  e’tibor  qilish  muhimdir.  Aks  holda, 
tinglovchi fikri chalg‘iydi, tushunishda mavhumlik bo‘ladi. 
Mumtoz  adabiy  merosimizga  mehr  bilan  qarab,  ixlos  qo‘ygan,  qadimiy 
manbalarni ko‘p mutolaa qilgan ayrim hamkasblarimiz eski  turkiy  nasrimizga  xos 
bo‘lgan gap qurilishlarini qo‘llaydilar. Bu ham o‘ziga xos uslub, albatta. Har kim 
ham  buni  uddasidan  chiqolmaydi.  Lekin  mazkur  mahobatli  uslub  har  doim  ham 
o‘zini  oqlayvermaydi.  Ko‘p  so‘zlardan  tarkib  topgan  uzun  jumlalar,  sifatlash  va 
tashbehlarga  boy  bo‘lgan,  ergashgan  qo‘shma  gaplarni  qo‘llash  nafaqat 
tinglovchining,  balki  so‘zlovchi  o‘zining  ham  fikr  tizgisini  jilovlashiga  xalaqit 
beradi,  chalkashtiradi.  Tinglovchi  jumla  tuzilishiga  mahliyo  bo‘lib,  aytilmoqchi 
bo‘lgan fikrdan uzoqlashadi.  
Iqtidorli  olim,  marhum  san’atkor  Orif  Alimaxsumovning  televidenie  orqali 
qilgan  ma’ruzalari,  fikriy  bayoni  sharq  adabiyotidagi  klassik  lisoniy  uslubga  xos 
ohorli  nutq  bo‘lsa-da,  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilining  me’yorlariga  har  doim  ham 
muvofiq  kelavermasdi.  Nutqning  soddaligi  qabul  qiluvchining  tez  va  soz 
tushunishini ta’minlovchi lisoniy mezondir.