amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv materiallari 1-mavzu. Dori va dorivor moddalar texnologiyasi fani Darsning maqsadi

Mikroorganizmlardan olingan preparatlar. Pirogeial (PyrogenaJum). Lipopolisaxaridlar sinfiga mansub bo‘lib, mikroorganizmlarning yashash jarayonida hosil bo‘ladi. U suvda erimaydigan och kulrang kukuy bo‘lib, izotonik eritmada ampulalarda 1 ml dan chiqariladi. Tayer mahsulot 1 ml da 100-250-500 yoki 1600 MPD (quyonlar haroratini 0,6 ga oshiradigan maksimal pirogen miqdor — doza) saqlaydi.
Markaziy va periferik nerv sistemasi kasalliklari asoratini yukotish, chandikdarning so‘rilishini yaxshilashdi ishlatiladi.
Propermil (Proper-myl) — saxaramitset mogorlarning liofillashtirilgan majmuasi bo‘lib, kukun xolida shishacha (flakon) larda chiqariladi. Parishonxotirlikni davolashda krn tomirga yuborish uchun 5% li glyukozadan osilma tayyorlanadi. 1 flakonda 10 mln mogor tuqimasi bo‘ladi.


20-mavzu: Yangi yig‘ilgan xom ashyolardan olingan suyuq ekstraktlar


Darsning maqsadi: mavzu bilan talabalarni yaqindan tanishtirish. Mavjud preparatlar bilan tanishtirish.
Darsning o‘tkazish tartibi: dars o‘qituvchi bilan talabalar o‘rtasidagi muloqat asosida olib borilib, barcha ma’lumotlar yozib tushintirib beriladi.
Darsni o‘tkazish uchun kerakli jixozlar va vositalar: jadvallar, mavjud bo‘lgan dori vositalari, adabiyotlar.
Ma’lum sabablarga kura, kuritilgan xom ashyo tarkibidagi biofaol moddalar yangi yigilgan usimliklardagi kabi kdmmatli bo‘la olmaydi. Shuning uchun yangi yigilgan usimlik xom ashyolaridan preparat tayyorlashda biofaol moddalar yigindisini sakdab krlishga va ularning tabiiy xrlda bo‘lishiga erishish kuzda tutiladi.
Xom ashyoni yigish, kuritish va sakdash mu’tadil sharoitda olib borilishiga kdramasdan, ularning tarkibidagi bir «dem biofaol moddalar parchalanib ketadi.
Professor G.A. Vaysmanning fikricha, marvaridgul usimligi xom ashyosi 1 yil sakdanganda uning faolligi 77% gacha, bangidevonaniqi 30% gacha, valerianniki 50% gacha yukolar ekan.
Kuritilmagan xom ashyoning ta’siri kuritilganinikiga nisbatan ancha ortiq bo‘ladi. Shuning uchun ilmiy-tibbiyotda kadim zamonlardan beri yangi yigilgan usimliklardan olingan har xil sharbatlar va ajratmalari ishlatib kelinadi. Professor A.P.Nelyubin kulupnay, zirk (barbaris), malina, krra korakat, limon, anor va bshi mevalaridan olingan sharbatlarning tibbiyotda ishlatilishini ko‘rsatgan. Sharbatlar ustiga bodom moyi kuyish bilan ularning turgunligi oshirilgan. Usha vakularda alkogolatura nomi bilan yuritiladigan tindirmalar ishlatilar edi. Ular ikki usulda olingan: sharbatga yuqori kuvvatli spirt kushib, ikki kunga salkin joyda tindirilgan, sungra suzilgan;
xom ashyodan butkdsimon massa hosil kilinib, yukori kuvvatli spirtda bir necha kunga qoldirilgan va xom ashyo sikib ajratib tashlangan.
Pekin, XIX asr boshlariga kelib spirt-suvli ajratmalarni olish jarayonlari takomillashib, sun’iy preparatlar ko‘payishi bilan yangi yigilgan usimliklardan olinadigan sharbatlar va ajratmalar soni keskin kamayib ketdi.
IX DF ga marvaridgul tindirmasi, klyukva ekstrakta va olmaning temirli ekstrakta kiritilgan edi. Yangi yigilgan usimlik preparatlarining afzalliklariga Qaramasdan ularni tayyorlashda har xil kdyinchiliklarga ham duch kelinadi. Masalan, xom ashyoning mavsumiyligi, ularga ishlov berishdagi kushinchiliklar, kiskd vakd ichida katga xajmdagi xom ashyoni yitash va korqonalarga tashib keltirish va xokazo.
Yangi yigilgan usimlik preparatlari quyidagi guruxlarga bulinadi:
a) sharbatlar; b) kuyultirilgan sharbatlar, ekstraktlar va v) tindirmalar.
Yangi yigilgan usimliklardan olingan preparatlarni ishlab chikarish texnologiyasi bilan asosan Tbilisidagi «Farmakokimyo» ilmiy-tekshirish instituta va farmatsevtika institutlarining tegishli kafedralari shugullanadi.
Yangi yigilgan usimliklardan olingan preparatlarni tayyorlash jarayoni quyidagi bosk,ichlardan iborat: xom ashyoni tayyorlash, sharbat olish, yot moddalardan tozalash, turgunlashtirish, baxolash va kdsokdash.
Sharbatlar. Sharbat tayyorlash uchun yangi yigilgan o‘simlik xom ashyosi kurigan qismlardan, loydan va boshqa iflosliklardan tozalanadi va maydalab butkd xoliga keltiriladi. Maydalangan massani ikki kavatli matoga urab zanglamaydigan pulatdan yasalgan taxtakach ostida sikiladi. Olingan sharbatning 85 qismiga 15 kiem, ba’zan 20-40 kiem 95% li spirt ko‘shiladi. Turgunlashtiruvchi sifatida xlorbutanolgidrat yoki natriy metabisulfit ishlatiladi. Sharbatning xarorati 77-78°S ga etganda, 30 daqiqa tutib turiladi va tezda sun’iy usulda sovutiladi. Sharbatlar 10°S dan yukori xaroratda bir necha kun tindirilib, sungra filtrlab begona moddalardan tozalanadi. Tinik sharbat ta’sir kiluvchi moddasi va etil spirta kuvvati buyicha baxrlanadi va kadokdanadi.
Kutoltirilgan sharbatlar. Kutoltirilgan sharbatlar tabbiyotda kutok ekstrakglar xolida ishlatiladi. Ularning olinishi sutok sharbatlarnikiga uxshash. Olingan sutok sharbat yot moddalardan tozalanadi va vakuum bug‘latgich asbobida kuyultiriladi.
Kutok sharbatga klyukva ekstrakta misol bo‘la oladi (extractum oxycoci). Birinchi boskichda klyukva mevasini tozalab yuvib, undan umumiy texnologiya buyicha sharbat olinadi. Olingan sharbat yot moddalardan tozalash uchun achitiladi (pektinlarni chuktirish uchun). Tozalangan sharbat vakuum bug‘latgich kurilmasida quyuq konsistensiya hosil bulguncha bug‘’latiladi.
Tayyor ekstrakt kuyuk massa bo‘lib, o‘ziga xos xidli, uta nordon, biroz burishtiruvchi mazali maxsulot. Ekstraktda quruq koldiq miqdori 56-64%, organiq kislotalar (limon kislotasiga xisoblaganda) 22,5 — 27,5%, zichligi 1,280 — 1,357 bo‘lishi kerak.
Klyukvaning kuyuk ekstrakta ta’m beruvchi vosita sifatida ishlatiladi.
Yangi yigilgan xom ashyodan olingan suyuq ekstraktlar. Allilchep (Allilchepum). Piyozboshi yoki piyozning yashil kismi (Allium serum) dan olingan sutok ekstrakt. Piyozboshi tashki pardadan tozalanib, kiyma xoliga keltiriladi va unga G. 1,5 70% li spirt solib, 7 kunga qoldiriladi. Ajratma tindirgichga solinadi. Qoldiqqa ikkinchi marta 60% li spirt solib (1:1) 24 soatga qoldiriladi va ajratma quyib olinib, 1-ajratma ustiga solinadi. Hom ashyo presslab siqiladi va oldingi ajratmaga qushiladi. Keyin filtrlanadi va ekstrakgdagi spirtning quvvati aniqlanadi. U 42-46% bo‘lishi, quruq qoldik esa 2,3 — 2,5% bo‘lishi lozim. Olingan natijalarga qarab ajratma 44% li spirt bilan zichligi 1,3-1,5% bulguncha suyultiriladi. Baholangan ekstraktga tiniqlashtirish uchun faollashgan kumir solinadi (1 litrga 0,3 g kisobida) va belting orqali filtrlanadi. Allilchep tiniq sarik yoki yashil rangli o‘ziga xos hidli suyuqlik. Flakonlarda 50 ml dan chiqariladi. Ichak kasalligida va parishonxotirlikda 15- 20 tomchidan beriladi.
Allilsat (Allilsatum). Bu sarimsok piyozdan olingan suyuq ekstrakt bo‘lib, unta 0,3% totjambil, yalpiz va ukropning efir moyi qushiladi. Ekstrakt 90%li spirt- dan 1:3 tayyorlanadi.
Sarimsoq piyoz tashqi qobiqdan tozalanib, qiyma holita keltiriladi. 34,6 kg butkani perkolyatorga joylashtirib, ustiga 52l 90% li spirt solinadi va 72 soatga qona karoratida ivitish uchun koldiriladi. Keyin ajratma kuyib olinadi. Qoldiqka 24 l spirt solib yana 72 soatga koldiriladi, keyin ajratma kuyib olinib, qoldiq press ostida siqiladi va kayma ajratma tindirgichga solinadi va yana 48 soatga koldiriladi, sungra suyuqlik kuyib olinadi. Qoldiq siqiladi va quruq qoldiq tekshiriladi. Agar quruq qoldiq 1,7% dan ko‘p bulsa, 90% li spirt bilan suyultirib me’yorga etkaziladi.
Ajratma emallangan reaktorga o‘tkazilib, ustiga efir moyi solinadi va 1 soat aralashtiriladi. Allilsat filtrlanadi va shisha idishlarga 30 ml dan solinadi. Bu Yashil-sarik rangli suyuqlik bo‘lib, sarimsokpiyoz kidiga eta. Tayyor maksulotda QURUQ qoldiq 1,2-1,7%, spirt 79- 85%, zichligi 0,850-0,875 bo‘lishi kerak.
Parishonxotirlik, xafaqon, kulunj (kolit)ni davolashda ishlatildsi.
Allilglitser (AllUglycer). Bu tent miqdorda glitserin kushilgan piyozboshining suyuq ekstraktidir. Piyozboshini tozalab, kiyma kolita keltiriladi. Yoz paytida piyozning yashil qismi ishlatiladi. Ajratuvchi 87% li spirt. 1 kg butkdga 2,5 l spirt solib, 10 kunga qona karoratida koldiriladi. Ajratma kuyib olinadi, qoldiq siqiladi, sung ajratma belting orkali filtrlanadi. Filtratda avval spirt (normal bosim), sungra vakuumda suv kaydaladi. Kuyultirilgan ekstraktga tinikdashtirish uchun 3% kaolin kushib aralashtiriladi va issik holida filtrlanadi. Keyin yangi sterillangan glitserin bilan 1:1 aralashtiriladi. Allilglitser kizil kungir rangli, piyoz kidini beradigan suyuqlik. Muxiti kuchsiz kislotali, zichligi 1,108 dan ko‘p bo‘lmasligi kerak, qovushqoqdigi 9,2-12,0, spirt 17% dan kam bo‘lmasligi kerak. Kdndagi trixomonadlarni davolashda tampon shaklida ishlatiladi.
Tindirmalar. Xom ashyo kiymalanib butkdsimon holga keltiriladi, ajratma matseratsiya va kasrli matseratsiya usulida olinadi, unga tegishli kuvvatdagi etil spirta solinadi, aralashtiriladi va 14 kunga koldiriladi, keyin ajratma kuyib olinadi, xom ashyo siqiladi va 10-50 S° xaroratda 7 kunga koldiriladi. Suyuqlik suzilib chukmadan ajratib olinadi.
Kasrli matseratsiyada esa maydalangan xom ashyoga birinchi marta 96% li spirt k^ppib 7 kunga, ikkinchi marta 20% li spirt bilan 3 kunga koldiriladi. Ajratmalar tindiriladi va suziladi. Tayyor mahsulot tarkibida 40- 50% etil spirta bo‘ladi.
G.A. Vaysman yangi yigilgan o‘simliklardan tindirma (1:10) olishning quyidagi usulini taklif kilgan: oldin maydalangan xom ashyodan taxtakach ostida sharbat ajratib olinadi, keyin koldiqdan (kunjara) 70% li spirt bilan 2 marta ajratma olinadi. Hamma suyuqliklar birlashtiriladi va 7-8 kunga 20°S li xdroratda koldiriladi va suziladi. Bunda yot moddalardan tozalash uchun alyumin oksid orkali suzish tavsiya etilmaydi, chunki, biofaol modsalar sorbent yuzasiga shimilib qolishi mumkin.
Yangi yigilgan usimlik xom ashyolaridan olingan tindirmalar murakkab tarkibli preparatlarga kiradi. Masalan, kardiovalen (Cardiovalenum) tarkibiga:
Erizimum usimligi sharbati 12,2 ml
Adonizid konsentrata (faolligi 1 ml da 85 BTB) 30,3 ml
Valeriananing yangi yigilgan ildizi va ildiz- poyasi
tindirmasi ,48,6 ml
Dulana mevasining suyuq, ekstrakta, 2,2 ml.
Kamfora ,0,4 g.
Natriy bromid ,2,2 g.
Etil spirta, 96% li 1,6 ml
Xlorbutanol gidrat, 0,25
Kardiovalen och kungir rangli suyuqlik bo‘lib, kamfora va valeriana xidini beradi. Biologik usulda baxolanadi: 1 «l preparat 45-55 BTB saqlashi lozim
Flakonlarda 15, 20, 25 ml dan chiqariladi.
Sakdanishi, B ruyxati.
Kardiotonik vosita.
Baxolash. Preparat odatda ta’sir kiluvchi moddasi, quruq qoldiq va spirt kuvvati buyicha baxolanadi. Ta’sir kiluvchi modda kimyoviy va biologik usulda aniqlanadi. Ichishga tomchi xolda yoki choy koshikda beriladi. Qorongi va salqin joyda saqlanadi.
Misollar. Marvaridgul, angishvonagul, belladonna, bangidevona, dala kirkbug‘imi, suvkalampir, qonchup, chayon utlardan sharbat olish texnologiyasi ishlab chiqilgan.
Zubturum sharbati (Succus Plantaginis). Bu katta (R. major) va burga (P.psyllium) zubturumidan olingan sharbatlar aralashmasidir. Zubturm usimligi bargida aukubin glikozidi, vitamin K, vitamin C, oshlovchi moddalar, karotin, alkoloidlar bo‘ladi. Katta zubturumdan umumiy koida buyicha olingan sharbatlarga 20% li spirt kushib, 7 kunga koldiriladi, sungra suziladi va 0,15% li metabisulfit natriy bilan turgunlashtiriladi. Ma’lum vaqtda koldiriladi va yana suziladi.
Burga zubturumining sharbati kam bo‘lgani uchun maydalangan xom ashyoga spirt kushib koldiriladi va ajratma olinadi, koldigiga suv bilan ishlov beriladi, suvli ajratma kuyib olinadi. Olingan ajratmalar birlashtirilib, 0,15% li natriy metabisulfat bilan turgunlashtiriladi. Keyin ikkala sharbat 1.1 aralashtiriladi, tindiriladi va suziladi. Bu kungir rangli, tinik, nordon-shur ta’mli, o‘ziga xos xushbuy suyuqlik. Zichligi 0,98 dan ko‘p, quruq qoldiq 5% dan kam bo‘lmasligi kerak. Zubturum sharbati oshqozon yallig‘lanishida va surunkali qabziyatni davolashda ishlatiladi.
Sharq xurmoni sharbati — (Sucdioskakilum. Succas. Diospyros Kaki). Bu sharbatni prof. R.K.Aliev taklif qilgan bo‘lib, pishgan sharq xurmosidan olinadi. Olingan sharbatga 20% 96% li spirt 0,3% xloretan qushib, umumiy usul buyicha tozalanadi, sungra suziladi. Kungir sarik, rangli suyuqlik bo‘lib, tarkibida 39,8 mg% yod, 30 mg% vitamin C va organiq kislotalar bo‘ladi. Tireotoksikoz kasalligini davolashda ishlatiladi.
Sukfeysel (Sucfejselum sew succus Feijoa salawiana). Buni dam prof. R.K.Aliev taklif dilgan bo‘lib, pishgan feyxoa mevasidan xurmonikiga uxshab olinadi. Qizil-qungir rangli suyuqdj bo‘lib, xushbuy hid va nordon ta’mga ega. Tarkibida 56,8 mg% yod saqlaydi. Xurmo sharbati kabi ishlatiladi.
Qaram sharbati (Succus Brassica). Bu qaramdan olingan sharbat bo‘lib, tarkibida vitamin F saqlaydi. Quruq, kukun holida chiqariladi va oshdozon shillid davati yalliglanishida ishlatiladi.
Aloy sharbati (Succus Aloes). Syarbat umumiy doida buyicha olinadi va uni 100°S da 5-10 da di da daynatiladi, sovutiladi, sungra suziladi, 0,5 % li xloretan bilan turrunlashtiriladi.
Sharbat tarkibida aloy-emodin va boshda antratsen kosilalari bo‘ladi.
Preparat durud doldid buyicha badolanib, 2% bo‘lishi kerak.
Aloy sharbati och-sarid rangli xirarod suyudlik, ta’mi taxir, yoruglik ta’sirida dorayadi. Flakonlarda 100 ml dan chiqariladi, saldin, dorongi joyda sadlanadi.
Gastrit va dabziyatda ichish uchun, yiringli jarodatlarni davolashda va kuy ganda sirtdan ishlatiladi.
Yuqoridagi texnologiya bilan biostimulyasiyalashtirilgan bargdan olingan aloy sharbati aloy linimenta tarkibiga kiradi.
Aloy linimenta (Linimentum Aloes). Tarkibi: Biostimulyasiyalashtirilgan aloy sharbati 78,02 g, emulgator N1 va kanakunjut moyi 10,1 g dan, evkalipt moyi 0,1g, sorbit kislota 0,2 g, natriy karboksimetilsellyuloza 1,5 g. Bu bir jinsli duyud od rangli yoki och-kulrang massa bo‘lib, o‘ziga xos didga ega.
Kungir rangli flakonlarda 30-50 g dan chidariladi, 10°S dan yuqori bo‘lmagan dorongi joyda sadlanadi.
Kuyganda va nur bilan davolashda terini himoya qilish uchun ishlatiladi.
Kalyanxoy sharbati (Succus Kalancho6s). Kalanxoy o‘simligining yer ustki yashil dismidan umumiy texnologiya buyicha olinadi ultrafiltr orkali suziladi va 0,5% li xloretan bilan gurgunlashtiriladi.
Preparat tarkibida oshlovchi moddalar, R va C vitaminlar, polisaxaridlar, organiq kislotalar va mineral tuzlar bor.
Sharbatning zichligi 1,014-1,015 g/sm3, pH i=4,0-5,0 bo‘lib, yashil rangga, xushbuy hidga ega. Yalliglanishning oldini olishda, uzoq vakt tuzalmaydigan yaralarni davolashda ishlatiladi. Ampulalarda va flakonlarda chiqariladi, surtma dori tarkibiga kiradi. 10°C dan yukori bo‘lmagan haroratda saqlanadi, ishlatishdan oldin 37°S gacha isitiladi.
Kuyultirilgan sharbatlar. Klyukva ekstrakta-(Extractum Oxycocci) achitilgan klyukva meva sharbatidan olinadi. Achitishdan maqsad sharbatni klyukva mevasi tarkibida pektin moddalaridan tozalashdir. Suzib tozalangan sharbat vakuum burlatgich asbobida kutok; holga kelguncha butlatiladi.
Ekstrakt tuk-qizil rangli bo‘lib, o‘ziga xos hidga va nihoyatda nordon mazaga ega. Quruq, qoldiq; 56-64%, limon kislotasiga xisoblanganda organiq kislotalar miqdori 22,5 % dan kam va 27,5% dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Zichligi 1,280-1,357. Isitmalaganda va dorilarga ta’m beruvchi vosita sifatida ishlatiladi.