amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv materiallari 1-mavzu. Dori va dorivor moddalar texnologiyasi fani Darsning maqsadi

19-mavzu: Hayvonlardan olinadigan biogen stimulyatorlar


Darsning maqsadi: mavzu bilan talabalarni yaqindan tanishtirish. Mavjud preparatlar bilan tanishtirish.
Darsning o‘tkazish tartibi: dars o‘qituvchi bilan talabalar o‘rtasidagi muloqat asosida olib borilib, barcha ma’lumotlar yozib tushintirib beriladi.
Darsni o‘tkazish uchun kerakli jixozlar va vositalar: jadvallar, mavjud bo‘lgan dori vositalari, adabiyotlar.
Biogen stimulyatorlar tarkibi murakkab moddalar jumlasiga kiradi, hozirgacha yyetarli o‘rganilmagan.
Biogen stimulyatorlarning asoschisi V. P. Filatov xisoblanadi. Birinchi marta u murdalarning kuz muguz pardasini 2-4°S xaroratda sakdab kuyib, jarroqlik yuli bilan kasallar ko‘ziga o‘tkazganda, sakdangan a’zo yaxshi uzlashtirilishini sezgan. V.P.Filatovning fikricha, xayvon va usimlik a’zolaridan ajratib olingan tukimalar yashash uchun nokulay (sovuk korongi va x.k.) sharoitga tushib kolsa, ularda bioqimyoviy o‘zgarishlar yuz beradi, kdyin sharoitda tirik a’zoning yashashini ta’minlovchi kdndaydir moddalar ishlab chikdradi. Bu moddalarni V.P.Filatov biogen stimulyatorlar deb atagan, «Bios»-xayot, «genesis» — tugilish, paydo bulish, «stimulo» — uygotish suzlaridan olingan.
Biogen stimulyatorlar organizmda hayotiy jarayonlarni tezlashtiradi, moddalar almashinuvini yaxshilaydi, organizmning kasalliklarga chidamliligini oshiradi.
Sovukdik va katta bosim (suv osti) usimliklar uchun nokulay sharoit xisoblanadi. Usimliklarda biogen stimulyatorlar hosil bo‘lishi nazariyasi va ulardan preparat tayyorlash ustida P.A.Gnedkov (1983 y.) ning olib borgan ishlari muximdir. U sukkulent o‘simliklarining 12 turidan biosed, lekosed, flavosed, sedoglyusid preparatlarini ajratib olgan, ular yalliglanish va saraton kasalligini davolashda ishlatiladi.
G.A. Gnedkovning fikricha, monosaxaridlar o‘zgaruvchan bo‘lib, xrronri sharoitda organiq kislotalar hosil bo‘lishida, yorugda esa ularning parchalanishida ishtirok etadi.
Xozirgi vakdda biogen stimulyatorlar sakdagan preparatlardan yog kdtoriga kiruvchi bikarbon kislotalar, tuyinmagan aromatik va oksikislotalar, makromolekulyar aromatik kislotalar ajratib olingan. Fizik-kimyoviy xususiyatlaridan govori haroratga chidamliligi, suvda erishi, kdsman suv bilan haydalishi ma’lum.
Tarkibida biogen stimulyatorlar bo‘lgan preparatlar quyidagicha tasniflanadi:
Usimliklardan olingan preparatlar (Extractum Aloes, Extractum herbae meliloti, Biosedum, lecosedum, Flavosedum, Sedoglucidum).
Mikroorganizmlar va past tabakaga mansub usimliklardan olingan preparatlar (Peloidinum, Peloidodestillatum, Fibs, Gumisolum, Torfotum).
3. Xanvon organlaridan olinadigan preparatlar (Corpus Vitreum, Apilacum, Luronitum, Chonsuridum, Spleninum, Plasmolum, Chole conservata medicata, Haemotogenum liquidum).
4. Mikroorganizmlardan (mogorlardan) olinadigan preparatlar (Pyrogenalum, Proper — myl). Sutok aloy ekstrakta (Extractum Aloes fluidum). Urta Osiyo va Zakavkazeda ustiriladigan daraxtsimon aloy (A1oyo arborescens) bargidan olinadi. Ikki yillik aloy bargi vdrongi joyda 4-8 °C xdroratda 10-12 kun saqlanadi. Sung sargaygan qismlarini olib tashlab, kiymalanadi. Hosil bo‘lgan butkdsimon massaga 3 baravar miqdorda suv kushib, 2 soatga koldiriladi. Keyin aralashma 2-3 dakdkd kdynatiladi, suziladi va 0,01n kaliy permanganat bilan oksidlanish darajasi tekshiriladi. U 1500-1600 mg O2 lga teng bo‘lishi kerak. Tekshirish natijasiga kdrab bir litr suyuqlikda 1500 mg kislorod bulguncha suv bilan suyultiriladi. Sung xar litr eritmaga 7 g natriy xlorid kushib, eritma ikki daqiqa qaynatiladi va suziladi. Tinik; ekstrakt flakonlarga 200 ml dan (ichish uchun) va ampulalarga 2 ml dan (in’eksiya uchun) kuyib kavsharlanadi. Tuldirilgan ampulalar 120 °C da 1 soat sterillanadi. Tayyor mahsulot tinik, och-sarikdan sarkish-kizil ranggacha bo‘lgan suyuqlik bo‘lib, pHi=5,0- 5,6 ga teng. Salkin, korongi joyda saqlanadi.
Turli xil kasalliklarda, oshqozon va un ikki barmoq ichak yallig‘langanda, bronxial astmada va boshqa kasalliklarni davolashda ishlatiladi.
I. M.Kurilenko aloy ekstrakten ing biofaolligini uning tarkibvda limon, olma, uzum, kaxrabo va oksikislotalar borligi bilan izoxdaydi.
Bu moddalar aloy nokulay sharoit (qorong‘i, past harorat) ga tushib kelganda hosil bo‘ladi. Ekstrakt tarkibida Ca, Va, Si, Mp, Ni, Fe va boshqa shu kabi mikroelementlar borligi aniqdangan. Metallorganiq tuzlar boshqa biofaol moddalar bilan birgalikda preparatning ta’sirini belgilaydi.
I.M.Kurilenko va boshqalar biostimulyasiyalashtirilgan aloy bargini liofilizatsiya usulida kuritishni taklif kilganlar.
V.P.Filatov usuli buyicha yangi yigilgan bargdan olingan preparatning tarkibi va ta’sir kuchi quruq, xom ashyodan olingani bilan bir xil ekanligi tasdikdangan. Bu preparatlarning tarkibi ion almashtirgich xromatografiya, kogozdagi xromatografiya va kationlarning umumiy miqdorini kompleksonometrik usulda titrlab tekshirish bilan isbotlangan.
L iofill usulida kuritilgan xom ashyodan olingan ekstrakt turgun bo‘lib, 8 oy davomida chukma hosil qilmaydi.
Biosed (Biosedum). Bu yangi yitelgan katga sedumning (Sedum maximum) biostimulyasiyalashtiripgan yer ustki qismidan olingan suvli ekstraktidir. Bu och-sarik rangli tinik suyuqlik bo‘lib, o‘ziga xos hidga eta, pHi=5,0-6,0. Tarkibida rutinga xisoblanganda 12 mg % polifenol bo‘ladi. Ampulalarda 1 ml dan chiqariladi.
Oftalmologiya, ichki kasalliklarni davolash, jarroqdik va stomatologiya amaliyotida gukdmalarni tiklash uchun ishlatiladi.
Peloidin (Peloidmum). Bu dorivor balchikdan suv yordamida ajratib olingan ekstrakt bo‘lib, tarkibida bioteh stimulyatorlardan gashkdri murakkab tuzlar (natriy, kaliy, kalsiy, magniy, xlorid, sulfaglar, yodid, fosfat. karbonat va bromidlar) majmuasi bor 280 kg balchiqda 720 litr suv, 6,68 kg natriy xlorid kushib aralashtiriladi na 20°S da 3 6 kunga koldiriladi.Ajratma kuyib olinadi va ikki marta suziladi, oxirgi marta ultrafiltrlar orqali suziladi. Mikroorganizmlardan tozalangan eritma 60-70(,S da 1-1,5 soat kizdiriladi va aseptik sharoitda shisha idishlarga 0,5 l dan kuyiladi.
Peloidin tinik suyuqlik bo‘lib, salkin va krronri joyda saqlanadi.
Maxsulotning zichligi 1,008-1,01; pHi 7,4-7,8; xloridlari 1,15-1,35%; quruq krldik 1,2-1,6 % bo‘lishi kerax,
Batsillyar dizenteriya, kulunj, turli xil yalliglanishlarni davolashda peloidodestillat, FiBS, gumizol, torfotlar ishlatiladi.
Pelovdodestillat (Peloidodestillatum), Suv buti yordamida dorivor liman balchigidan xaydab olinadi. Tarkibida uchuvchan biogen stimulyatorlar bo‘ladi. 1 kg balchikdan 750 ml maxsulot olinadi. Tayyor distillatning xar bir litriga 8 g natriy xlorid kushiladi.
Ampulalarda 1 ml dan chiqariladi. Preparat tinik rangsiz suyuqlik bo‘lib, pHi=6 — 8,0. Salkdn, krrongi joyda saqlanadi. Surunkali bug‘inlar yalliglanishi va turli kuz kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
FiBS (Fibs) ni V.P.Filatov, Z.A.Biber, V.V. Skorodinskayalar taklif kilgan bo‘lib, peloidodestillyatga uxshash dorivor liman balchigidan suv buti bilan xaydab olingan maxsulot. Suyuqlikning xar litriga 7,5 g natriy xlorid, 0,1 g kumarin, 0,3-0,4 g dolchin kislota kushib kizdiriladi. Sung eritma filtrlanadi, ampulalarga I ml dan kuyib kavsharlanadi. Sterillangan FiBS rangsiz, tinik suyuqlik bo‘lib pHi=4,6 — 5,0. Salkin, korongi joyda saqlanadi, Ishlatilishi peloidodestillatga uxshash.
Gumizol (Guinisolaiin)° Estoniyadagi dengiz balchigidan olinadi. Bu 0,01% li gumin kislotaning natriy xloriddagi izotonik eritmasidir. Steril xolda ampulalarda 1 ml dan chiqariladi. Rangsiz yoki sarik rangli, xadsiz, shur ta’mli suyuqlik. Surunkali va utkir radikulit, nevralgiya hamda boshqa kasalliklarni davolashda ishlatilad.i.
Torfot (Torfotum). Torfotsuv buti bilan xaydab olingan destillyatdir. Ampulalarda I ml dan chiqariladi. Bu rangsiz, mazasiz, o‘ziga xos xidli suyuqlik, rNi—6.0 — 7,0, FiBS ga uxshash ishlatiladi.
Preparat asosan Belorussiya va Ukraina torfidan olinadi, ularning parchalanish (chirish) darajasi 20 — 30%, namligi 40 — 60%, kuli 6 — 8%. Torf suv b ila Ya 1:1 bir kunga koldiriladi, keyin suv buti bilan xayda- ladi.
Hayvonlardan olimadigan biogen etmmulyatorlar. Shaffof jism (Corpus Vitreum). Yangi suyilgan xayvonlar kuzining muguz pardasidan olinadi. Ampulada 2 ml dan chiqariladi. Loyallangan preparat ishlatilmaydi. Radikulit, nevralgiya kasalliklarida ogriq qoldiruvchi sifatida ishlatiladi.
Apilak (Apilacum). Ishchi asalarilardan olingan quruq, onalik sutidir. Yosh hayvonlardagi gipotrofiya kasalligida, kattalarda esa gipotoniya kasalligida ishlatiladi. Teri va yuz kdpikdanishi (seboreya) da, 0,6% li surtma dorisi ishlatiladi.
Apilak kukun (0,07 g apilak — 0,93 g sut kayadi), surtma dori va 0,02 g dan tabletka (til ostiga kuyish uchun) xolida chiqariladi.
Luronit (Luronitiun). yirik hayvonlarning ko‘zidan olinadi, tarkibida shaffof suyu klik — gialuron kislota bo‘ladi. Gialuron kislota biopolimer bo‘lib, ajoyib reologik xossaga ega va shu bilan birga organizmga biologik mos bo‘lib xisoblanadi.
Oftalmologiya, jarroqlik, kosmetika, yurak-qon tomir xastaligi va dorilarni kerakli organga ztkazib berishda ishlatiladi. Bu geteropolisaxarid bo‘lib, molekulyar massasi 106. Fermentatsiya usulida streptococcus shtammidan ham olish mumkin. Bu ok,, nim kulrang kuxun bo‘lib, suvda k;ovushk,ok, eritma hosil qilib eriydi.
Flakonlarda 0,01 g dan chik,ariladi. Uzoq vaqt bitmaydigan yaralarni davolashda ishlatiladi. Ishlatishdan oldin flakondagi preparat 0,5% li novokain eritmasida eritiladi. Doka eritmaga xullanadi va yaralarga kuyiladi.
Qonsurid (Chonseiridum). Yangi suyilgan molning gogayidan olinadi. Bu och-sarik, rangli g‘ovak modda, suvda oson erib qovushqoq, eritma hosil k,iladi Qonsuridning ta’sir kiluvchi moddasi qondratin sulfat kislota bo‘lib, molekulyar ogirligi 20000-30000 ga teng. Flakonlarda 0 05-0 1 g dan chikariladi. Ishlatilishi luronitga uxshash.
Splenin (Spleninum). Yirik shoxli xayvonlarning koratalogidan olinadi. Och sarik rangli suyuqlik bo‘lib, o‘ziga xos utkir xidga ega. 10% li spirt kushib turgun- lashtiriladi. Ampulalarda 1 ml dan chikariladi.
Splenin xomiladorlikning boshlang‘ich davrida bo‘ladigan toksikozni davolash va oldini olishda ishlatiladi.
Plazmol (Plasmolum). Odam krnidan olinib, rangsiz yoki sargish, tipik, jilo beruvchi suyuqlikdir. Ampulalarda I ml dan chikariladi. 10—50°S da saqlanadi.
Nevralgiya, radikulit, oshqozon va 12 barmok ichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Sutok gematogen (Haematogenum liguidum). Tarkibida fibrinsizlantirilgan yoki turgunlashtirilgan koramol yoki chuchka qoni bo‘ladi yoki qonning shaklli elementlariga glitserin, kand kiyomi, vanilin kushib tayyorlanadi. Bu kiyomsimon, bir jinsli, vanilin hidini beradigan suyuqlik, rangi tuq qizildan qizil jigar ranggacha bo‘ladi.
Flakonlarda 250 ml dan chikariladi. Kamqonlikda, kamquvvatlikda bir osh koshikdan beriladi.
Bolalar gematogeni. Tarkibida albumin, vitamin C, qand, kraxmal qandi, asal, quyultirilgan sut bo‘ladi. Taxtacha shaklida chiqariladi. Hayvonlarga davolovchi ozuqa mahsulot sifatida tayinlanadi.
Tibbiyotda ishlatiladigan turgunlashtirilgan ut (saf ro) (Chole conservata medicata). Preparat yangi suyilgan xayvonlarning ut pufagi suyuqdigidan olinadi. 3:1 uch kun sovutgichda saqlanadi, suziladi va har bir litriga quyidagi miqdorda turgunlashtiruvchi konservant va xidini yaxshilovchi modda qushiladi: 200 ml 96% li spirt, 2 ml formalin yoki lizoform, 20 ml furatsilinning spirtli eritmasi, 4 ml essensiya qushib aralashtiriladi va qona haroratida 3 kunga koldiriladi. Sung aseptik sharoitda shisha idishlarga 50-100-250 ml dan kuyiladi va 60-63°S da 75-90 daqiqa pasterizatsiyalanadi. Safro sargish-kungir yoki tuk yashil rangli o‘ziga xos hidli suyuqlik.
Preparat sirtdan kullash uchun utkir va surumkali artritlarda, radikulitlarda ishtatiladi.