amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv materiallari 1-mavzu. Dori va dorivor moddalar texnologiyasi fani Darsning maqsadi

21-mavzu: Granulyatsiya usullari


Darsning maqsadi: mavzu bilan talabalarni yaqindan tanishtirish. Mavjud preparatlar bilan tanishtirish.
Darsning o‘tkazish tartibi: dars o‘qituvchi bilan talabalar o‘rtasidagi muloqat asosida olib borilib, barcha ma’lumotlar yozib tushintirib beriladi.
Darsni o‘tkazish uchun kerakli jixozlar va vositalar: jadvallar, mavjud bo‘lgan dori vositalari, adabiyotlar.
Donadorlash lotincha «granula», «donacha» su zadan odingan bo‘lib, tabletka tayyorlash jarayonida taxtakachlashni osonlashtirish uchun, massaning hampadan bir me’yorda qolipga tushib turishini ga’minlash va sifatli tabletka olish uchun qo‘llaniladi donadorlash (granulyasiya) quyidagi usullarda olib boriladi:
strukturalab donadorlash;
galvirdan o‘tkazib donadorlash;
maydalab donadorlash;
briketlab, sungra maydalash ;
suyultirib, sungra donadorlash.
1958 yilda AKD1 da Vurster tomonidan taklif etilgan bulib maxsus asboblar yordamida olib boriladi. Bu eng zamonaviy, istik,bolli usul bo‘lib, unda nisbatan bir xil katta-kichiklikdagi usti silliq donador massa olish imqoniyati bor. Bu usulni uzluksiz ishlaydigan, mexanizatsiyalashgan jarayonga o‘tkazish mumkin. Bu usulni tushuntirish uchun 1959 yilda taklif etilgan Vurster asbobini keltirish mumkin. Asbob silindr shakliga ega bo‘lib, ishchi qismiga donadorlash kerak belgan massa gushib turadi. Yuqori qismidan katta bosim ostida bog‘lovchi modda purkaladi. Asbobning elaksimon tubidan ma’lum xaroratgacha isitilgan va filtrlangan havo ma’lum bosim ostida yuboriladi. Modda zarrachalari havoda muallak, holda suzib yurishi natijasida «soxta kaynok, yuza» Hosil bo‘ladi. Zarrachalar boglovchi modda zarrachalari bilan ketma-ket tuxnashib kattalasha boradi. hosil bo‘lgan donachaning massasi berilaYotgan havo zichligini engib utgach, asbob tubiga tushadi. Birikib ulgurmagan mayda zarrachalar asbobning yukori qismidagi siklonga duch keladi va asbobning ishchi qismiga kdytariladi. Hozirgi vakdda uzluksiz ishlaydigan N.I.Gelperin (1965 y.) va boshqalar taklif qilgan ko‘p tanali asboblar mavjud (44-rasm).
Galvirdan o‘tkazib donadorlash. Bu oddiy, kulay va eng ko‘p kullanadigan usul bo‘lib, namlash bilan donadorlash deb ham ataladi. Bu usul ikki boskichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqchda donadorlash uchun muljallangan oldindan maydalab, elaklab aralashtirilgan tabletka tarkibiga kiradigan tolqonlar zettasimon aralashtirgichda boglovchi moddalar bilan namlanadi.
Namlash uchun olingan bog‘lovchi modda miqdori aralashmaga kiradigan moddalarning xususiyatiga boglik bo‘lib, 10-30%, ba’zan undan yukori bo‘lishi mumkin. Pekin namlangan massa barmokdar orasiga olib ezib qurilganda yopishib qoladigan va sochiluvchan bo‘lmasligi kerak.
Bir xil va me’yorida namlangan massa tranulyator asbobi (3-5 mm) orqali donador shaklga keltiriladi va u kuritgichlarda ma’lum namlik qolguncha quritiladi. Bu bosqich namlash yuli bilan donadorlash deyiladi.
Kgurukg xolda donadorlash. Birinchi boskichda kuritilgan massa kayta granulyatordan o‘tkaziladi. Granulyator teshikchalarining diametri 1-3 mm ni, ko‘pincha 1,5-2 mm ni tashkil etadi. Donadorlashni ikki boskichda olib borishdan maqsad, donadorlangan massaning kattaligi nisbatan bir xil bo‘lishiga erishish, uning tez va bir me’yorda kuritilishini ta’minlashdir. Shuning uchun kuritish jarayonidan sung massaning bir xil kurishiga xalakit beradigan omillar bo‘lmagan xillarda birinchi bosqichni tushirib koldirish mumkin (S.M.Mahkamov, 1955 y.). Bu iktisodiy jixatdan samarali bo‘lganligi uchun hozirgi kunda sanoat miqyosida asosan shu usuldan foydalaniladi.
Quruq usulda donadorlash uchun ishlatiladigan granulyator teshikchalarining diametrini tugri ganlab olish texnologiya jarayoninish keyingi boskichlari, ya’ni massaning sochiluvchanligi, sochiluvchan zichligi va tabletka mdshinasiniig bir me’yorda ishlashi uchun hal kiluvchi omil hisoblanadi I ranulyator donadorlash uchun ishlatiladitan asbob bo‘lib, zlektryurgich, devorlari ma’lum diametrli teshikchalardan iborat silindr, kurakcha va idishidan iborat.
Donadorlanishi lozim bo‘lgan massa silindr ichiga tushib turadi. Markazdan krchuvchi kuch silindr devoriga urilayotgan massaning ichida aylanib turgan kurakcha devori teshikchalaridan utishiga yordam beradi. Teshikdan uggan donadorlangan massa tuplagichga tushadi.
Boshqacha usulda ishlaydigan, ya’ni shnekli granulyatorlar ham mavjud.1 Nam usul bilan donadorlashning asosiy kamchiliklaridan biri kuritish muddatining uzok davom etishi, kuritgichlar ishlatilishi, bu jarayonda har xil fizik-kimyoviy o‘zgarishlar ruy berishi mumkinligidir.
Maydalash bilan donadorlash. Tabletka tayyorlashda ishlatiladiggin dori moddalar donador shakldan katta bo‘lgan takdirda maydalab donadorlash usulidan foyda- laniladi.
Briketlash orsali donadorlash. Taxtakachlanadigan massa oldin katta kuch bilan briket xoliga keltiriladi. Sungra granulyatordan o‘tkazilib, ma’lum shakl va katta- likka keltiriladi. Bu usulning afzalliklari: boglovchi moddalar talab etilmaydi, kuritish jarayoni bo‘lmaganligi tufayli fizik-kimyoviy o‘zgarishlar ruy bermaydi. Bu maksadda ishlatiladigan tolqonlar aralashmasidan briket hosil kilish, uni maydalash va hosil bo‘lgan granulalarni katta kichikka ajratishga muljallangan qurilma samarali hisoblanadi (46-rasm).
Kur il mala kukunlar aralashtirgich orqali utib, juvalar orasida taxtakachlanadi, sungra maydalagichda maydalanib, tebranma elakda idishga yigiladi. Kolgan yirik va mayda qismi yana taxtakachlanishga uzatiladi.
«XUTT» firmasi (Germaniya) bu maksadda boshqacha usulda ishlaydigan kurilmani taklif hilgan (46-rasm)
Bu ham uzluksiz granula tayyorlashga muljallangan bo‘lib, ikkita tishli dumbira shaklidagi taxtakachlagichdan iborat. Tolqonlar majburiy tarzda shnek orkali dumbira oraligiga tushib turadi. Dumbiralar aylanishi natijasida tolkrn tish oraligidagi teshikchalarda taxtakachlanib, ikki tomonga kdlamcha shaklida utadi. Max- sus urnatilgan pichok, erdamida kdlamchalar kesiladi va katgalikdagi massa hosil bo‘ladi.
Suyultirish usulida donadorlash. Bu usul 1958-1964 yillarda chet ellarda tavsiya etilgan bo‘lib, 1970 yilda Sankt-Peterburg kimyo farmatsevtika instigutida shu usul bilan anestezin, amidopirin, fenobarbital va bio necha murakkab tabletkalar olish buyicha nomzodlik dissertatsiyasi yokdandi (El Banna X.M.)
Buning uchun uch opili dumalod kolbaga dori modda SOLib, termometr va aralashtirgich tushirib turiladi. Kolba suv va parafin hammomiga joylashtipipib, suyulguncha qizdiriladi. Suyultirilgan modda chinni kosachalarga yuvib sovutilada Kotishma maydalanib donador shaklga keltiriladi, tabletka uchun suyuqlikkatkana suspenziya holiga keltiriladi va sovutiladi. Bu usuldan ilmiy ishlarda datgik dispers tarmod yordamida ta’siri uzaytirilgan tabletkalar tayyorlashda foydalaniladi. Granula tayyorlashda keyingi vadglarda aralashtipish yoki kuritish jarayoni birgalikda olib boriladigan durilmalar ishlatila boshlandi. Bo‘lar jumlasiga: markazdan dochish kuchiga asoslanib ishlaydigan aralashtirgich — granulyator, yuqori tezlikda ishlaydigan aralashtirgich granulyator kiradi.
Markazdan qochish kuchiga asoslanib ishlaydigan aralashtirgich — granulyator (48-rasm) da boglovchi modda nayma (1) orqali motor (2) sathiga tushib, uni qoplaydi. Sochiluvchi modda nayma ordali markazdan qochish kuchiga asosan suyuqlikka borib yopishadi. Bunda aralashma konussimon devor (3) ga urilib teshiklardan utadi va dano odimi tur (4) orqali qurilmaning konussimon qismida tuplanadi. Xavo esa tashqariga chiqadi. Yuqori tezlikda ishlaydigan aralashtirgich — granulyatorning (Angliya na Belgiya firmalari) ostki qismi dumaloq, germetik berkitilgan va uta siyqaladigan bo‘lib, 2 ta aralashtirgichi bor. Bo‘lardan biri (I) (49 raem) massani xarakatga keltiradi, ikkinchisi na (3) notug‘ri shaklda zarrachalarning maydalanishiga xizmat qiladi.
Har ikki aralashtirgichlarni ishini idora qilish imkoniyati bor. Bu qurilmalarda ish jarayoni tez kechadi. Bog‘lovchi modda aralashtirgichga (3) quruq aralashma bilan aralashadi teshikni tanlash bilan granulyashshi katta kichikligini ta’minlash mumkin. tayyor mahsulot teshikcha (4) orqali |unll1ich erdamida yshio opinddi va
Granulalarni silliqlash. Massa bir tekisda hampadan matrinaga tushib turishi uchun uning sathi bir tekisda bo‘lishi kerak. Buniig uchun maxsus kurilmalardan (50-rasm) foydalaniladi. Kurilmaning asosi gadir-budir plastinkadan iborat bo‘lib, u dakikdsiga 400-1600 marta aylanadi va 2 daqiqa yyetarli bo‘ladi. Ish unumi soatiga 20 tonna.
Granulalarni kuritish. Farmatsevtika sanoatida ko‘prok javonli kuritgichlar hamda aerofontan usulida ishlaydigan har xil tuzilishga ega bo‘lgan kuritgichlar (SP,SG) ishlatiladi (50-a, b-rasm).
Ular javon kurinishida, ikki qismdan iborat bo‘ladi. Ostki nam massa solinadigan qismi gildirakli bo‘lib, javon ichiga kiritiladi va ustki kismiga zichlab berkitiladi. Ustki kismida neylon, kapron kabi mustahkam matolardan tayyorlangan «Filtr eng» bo‘ladi. Bu kurilma avtomat ravishda ishlaydi.
Belgilangan xaroratda kuchli havo oqimi asbobning ostki qismidan ma’lum bosim bilan beriladi. Asbobning tub k,ismi, ba’zan yon taraflariga tur koplangan bo‘lib, havo ular orqali utadi va sigimdagi massani kutarib, muallak xolatga keltirib ushlab turadi. Massa «soxta kdynok, yuza»da kuriydi. Namlangan havo mato orkali utib tashsariga chikdrilib yuboriladi. Mayda zarrachalar matoda tutilib qoladi. Matodan bir me’yorda utishini ta’minlash uchun vakti-vakti bilan u avtomat ravishda silkitib turiladi. Belgilangan vakd utgach, asbob avtomat ravishda tuxtaydi. Bir oz utgach, ochib kurigan massa olinadi.
Presslanadigan massaning soldik; namligini aniqlash. Kuritish jarayoni har bir massa uchun o‘ziga xos bo‘lib, ma’lum soldik, namlikkacha olib boriladi. Bu har bir tabletka massasi uchun ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Masalan, besalol uchun 0,4-0,6%, diazolin uchun 0,65-1,2%, fitin uchun 8-10%, natriy PAS uchun 16-17% ni tashkil kdladi. (S.M.Mahkamov,M.I.Mirzaeva).
Tabletka tayyorlanadigan massaning koldik, namligi me’yorsdan kam bulsa, taxtakachlanish jarayoni kdyin kechadi, ishkdlanish ko‘p bo‘ladi, tabletka sifati yaxshi bo‘lmaydi. Namlik me’yoridan ortiq bulsa, massa kayishkok, bo‘lganligi sababli kolipga yopishishi kuzatiladi, mashinaning ishlash me’yori buziladi, tabletka sifatiga salbiy ta’sir kursa gadi. Shuning uchun XDR bir taxtakachlanadigan massa ma’lum miqdorda namlik sakdashi kerak.
Kollik namlik Davlat Farmakopeyasida ko‘rsatilgan sirliklar farki buyicha an i klan ad i. Bu u su l sodda bo‘lishiga qaramay ancha vaktni oladi. Shuning uchun hozirgi vaktda tez aniqlash usullaridan foydalaniladi.
Amalda qo‘llanilayotgan usullardan biri Yaponiyadagi «.Kett» firmasi chikargan namlik o‘lchagich yordamida aniqlashdir (51-raem).
Bu usul ogirlikdar farkini aniqlashga 'mdelan ganbul ib, sezgir tarozi asosida KU- rilgan. 500 vt li infrakizil nur tarkatuvchi bir, ikki yoki uchta lampa issiklik manbai bo‘lib xizmat qiladi. Tarozining unt pallasita 5 g quritiladigan modda bir tekisda yoyib solinadi. Chap tomoniga 5 g li tosh kuyiladi. Xaroratni nazorat kilib turish uchun tutkichga termometr urnatilgan bo‘ladi. Lampa massa ustiga tutrilab mahkamlanadi.
Kuritish jarayonining borishiga qarab lampani yukori yoki pastga qarakatlantirib karoratni oshirish yoki kamaytirish mumkin. Namlik yukolishi bilan tarozining daraja ko‘rsatkichi «O» nuktadan yukoriga kutariladi. U reyter yordamida muvozanat kolatiga keltiriladi. Kuritish muvozanat kolatiga keltirilgan ko‘rsatkich o‘zgarmay kolguncha davom ettiriladi. Namlik ko‘rsatkichi 20 darajaga bulingan bo‘lib, reyter tuxtagan son koldik namlikning foiz miqdorini ko‘rsatadi. Bu jarayon infrakizil nurlar ta’sirida bo‘lganligi tufayli juda tez bajariladi.