Amaliy audit

3. Asosiy vositalarning mavjudligi va saqlanishini tekshirish 

Asosiy  vositalarning  mavjudligi  va  saqlanishini  auditorlik  tekshiruvidan  o`tkazishdan 

maqsad moliyaviy hisobot moddalarining haqqoniyligini ta'minlashdan iborat. 

Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim:  

-  qiymati  subyektda  belgilab  qo`yilgan  chegaradan  past  bo`lgan  obyektlar  yoki 

qiymatidan  qat'iy  nazar  xizmat  muddati  12  oydan  kam  bo`lgan  obyektlar  asosiy  vositalar 

qatoriga o`tib qolmaganligi; 

-  subyektda  asosiy  vositalar  inventar  va  xojalik  jihozlari  qatoriga  va  aksincha 

o`tkazilmaganligi,  bunda  shuni  nazarda  tutish  zarurki,  obyekt  qiymatining  chegarasi  obyektni 

sotib olish (foydalanishga topshirish) sanasiga aniqlanadi. Asosiy vositalarni inventar va xojalik 

jihozlari  qatoriga  asossiz  o`tkazish  auditorlik  tekshiruvi  mobaynida  aniqlanadigan  xatolardan 

biridir. Ko`p hollarda bunday o`tkazishning sababi subyektning amortizatsiya hisoblash ishlarini 

kamaytirishga intilishi hisoblanadi. 

---

67 

 

Auditorlik  tekshiruvi  mobaynida  subyektning  asosiy  vositalar  obyektlariga  mulkiy  talab 

darajasida rasmiylashtirilganligini isbotlash zarur. 

Auditorga  asosiy  vositalar  obyektlarini  yaratish,  sotib  olish;  berish  shartnomalari,  zarur 

hollarda esa qonunchilikka muvofiq olish-sotishni ro`yxatga olish guvohnomasi taqdim qilinadi. 

Asosiy  vositalarning  to`g`ri  baholanganligini  aniqlash  asosiy  vositalar  mavjudligi  va 

harakatini  tekshirish  mobaynidagi  muhim  masalalardan  biri  hisoblanadi.  Chunki,  mulk  solig`i 

bo`yicha budjet bilan hisob-kitoblar, shuningdek subyekt faoliyatining moliyaviy natijalarini aks 

ettirish  va hisobot  tuzish shunga bog`liq.Asosiy  vositalarni baholashning to`g`riligini tekshirish 

yoppasiga (obyektlar soni unchalik katta bo`lmaganda) yoki tanlab o`tkaziladi. 

Asosiy vositalarni baholash va dastlabki qiymatini aniqlash amaldagi qoidalarga muvofiq 

amalga oshiriladi hamda asosiy vositalar obyektlarini sotib olish usuliga bog`liq. 

-  auditor  O`zbekiston  Respublikasi  fuqarolik  kodeksiga  muvofiq  asosiy  vositalar  oldi-

sotdi  shartnomalarining  mavjudligi  va  rasmiylashtirilishini,  ayrim  xarajatlarni  asosiy  vositalar 

qiymatiga qo`shishning qonuniyligini; 

- tugallangan qurilish obyektlari inventar qiymatining to`g`ri aniqlanganligini; 

-  qo`shimcha  qurilgan,  jihozlangan,  zamonaviylashtirilgan  yoki  qisman  tugatilganidan 

so`ng obyekt qiymati to`g`ri aniqlanganligini tekshiradi. 

Bunda  auditor  21-son  «Xojalik  yurituvchi  subyektlarning  moliyaviy-xojalik  faoliyati 

buxgalteriya  hisobi  schyotlar  rejasi  va  uni  qo`llash  bo`yicha  yo`riqnoma»  nomli  BHMS  ga 

muvofiq  kiritilgan  o`zgartishlarga  alohida  e'tibor  qaratishi  zarur.  Xususan,  asosiy  vositalarni 

sotib  olish  va  qurish  bilan  bog`liq,  ammo  belgilangan  tartibga  ko`ra  asosiy  vositalarning 

dastlabki 

qiymatiga 

qo`shilmaydigan 

xarajatlar 

obyektlarning 

dastlabki 

qiymatiga 

qo`shilmasdan, 9430 – «Boshqa operatsion xarajatlar» schyot debetiga olib borilganligiga e'tibor 

berishi kerak. 

Auditor,  baholarni  kelishish  bayonnomasi  va  ta'sis  hujjatlarida  asosiy  vositalar 

baholanishining  aks  ettirilishi;  boshqa  xarajatlarni  asosiy  vositalar  dastlabki  qiymatiga 

qo`shishning qonuniyligi; bozor baholarini qo`llashning ishonchliligini tekshiradi.  

Shuningdek,  bozor  bahosini  aniqlash  uchun  aynan  shularga  o`xshash  mahsulot  baholari 

to`g`risida  tayyorlovchi  tashkilotlarning  yozma  ravishda  bergan  ma'lumotlaridan;  ommaviy 

axborot  vositalari  va  maxsus  adabiyotlarda  e'lon  qilingan  baholar  to`g`risidagi  ma'lumotlardan; 

ayrim  asosiy  vositalar  obyektlarining  qiymati  to`g`risida  ekspert  xulosalaridan  foydalanish 

mumkin.  Bunday  asosiy  vositalarni  tashib  keltirish  bo`yicha  subyekt  tomonidan  qilingan 

xarajatlar ham obyekt qiymatiga qo`shiladi. 

Chet  el  valutalari  hisobiga  sotib  olingan  asosiy  vositalarni  baholash  chet  el  valutasini 

O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Banki  tomonidan  belgilangan,  asosiy  vositalar  obyektini 

sotib olish sanasiga amal qilayotgan valuta kursi bo`yicha so`mga hisoblab o`tkazish yo`li bilan 

amalga oshiriladi. 

Auditor  shartnoma  shartlariga  muvofiq  mulkka  egalik  huquqining  o`tish  vaqti  to`g`ri 

aniqlanganligi;  asosiy  vositalarni  sotib  olish  bilan  bog`liq  bojxona  to`lovlari  va  boshqa 

chiqimlarning  sotib  olingan  asosiy  vositalar  qiymatiga  qo`shilganligini  tekshirishi  lozim. 

Shuningdek,  asosiy  vositalarni  baholashning  to`g`riligini  tekshirish  mobaynida  asosiy  vositalar 

dastlabki  qiymatining  o`zgarganligiga,  qanday  sabablar  (qo`shimcha  qurish,  jihozlash,  qayta 

jihozlash,  qisman  tugatish)  o`zgarishga  olib  kelganligiga,  kapital  qo`yilmalarga  doir  xarajatlar 

0800 – «Kapital qo`yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarida aks ettirilganligiga e'tibor 

qaratishi lozim. 

So`ngi  yillarda  asosiy  vositalarni  qayta  baholashni  tekshirish  muhim  ahamiyat  kasb 

etmoqda.  21-BHMS  ga  muvofiq  subyektlarda  asosiy  vositalar  obyektlarini  qayta  baholash 

summalari  8530  -  «Mulklarni  qayta  baholash  bo`yicha  tuzatishlar»  schyotida  aks  ettiriladi. 

Bunday tekshiruv qayta baholash natijalari rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi. 

Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim:  

- barcha asosiy vositalar to`g`riligiga yoki ularning bir qismi qayta baholanganligi;  

---

68 

 

- qayta baholash qanday usullar yordamida o`tkazilganligi (indeksatsiya qilish yoki hujjat 

bilan tasdiqlangan bozor baholari bo`yicha to`g`ridan-to`g`ri hisoblab o`tkazilishi va h.k.); 

- bozor baholarini tasdiqlaydigan hujjatlarning mavjudligi;  

- hisob-kitoblar to`g`riligini tanlab tekshirish;  

- qayta baholashdan so`ng eskirganlik darajasi o`zgarganligi;  

- qayta baholash natijalarining inventar kartochkalarida aks ettirilganligi; 

- qayta baholash natijalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to`g`ri aks ettirilganligi; 

-  qayta  baholash  natijalarining  hisobot  tuzishda  hisobga  olinganligi  va  shunga 

o`xshashlar. 

 

2.4. Asosiy vositalarga eskirish (amortizatsiya) to`g`ri  hisoblanishini tekshirish 

5-son  «Asosiy  vositalar»  nomli  BHMS  ga  muvofiq,  amortizatsiya  eskirishning 

baholangan  xizmat  muddati  davomida  aktivning  amortizatsiya  qilinadigan  qiymatini  muntazam 

taqsimlash va qayta o`tkazish tarzida qiymat ifodasidir. Asosiy vositaning amortizatsiya qiymati 

taxmin  qilinayotgan  tugatilish  qiymatini  chiqarib  tashlagan  holda,  aktivning  dastlabki  qiymati 

yoki  moliyaviy  hisobotlarda  ko`rsatilgan  qiymat  o`rnini  bosadigan  boshqa  qiymatning 

summasidir. 

Auditor  asosiy  vositalarga  eskirishni  hisoblashning  to`g`riligini  tekshirishda  o`rnatilgan 

har  oylik  eskirishni  hisoblash  qoidalariga  buxgalteriya  tomonidan  rioya  qilinayotganligini 

aniqlashi lozim. Bunda tekshirish uchun asosiy vositalarga eskirishni hisoblashda to`ldiriladigan 

6-shakldagi hisob-kitob jadvali asos bo`lib xizmat qiladi. Auditorga xizmat qilish muddati o`tib, 

amortizatsiyani hisoblash to`xtatilgan asosiy vosita obyektlarining ro`yxati taqdim etilishi lozim. 

Agar subyektda tezlashtirilgan amortizatsiya hisoblash mexanizmi qo`llanilsa, ushbu holat uning 

hisob yuritish siyosatida ko`rsatilgan bo`lishi lozim. 

Auditning ushbu blokida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 

-  subyekt  hisob  siyosatida  ko`rsatilgan-asosiy  vositalarga  amortizatsiya  hisoblash 

qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; 

-  amortizatsiya  ajratmalarini  asosiy  vositalarning  u  yoki  bu  guruhiga  olib  borishning 

to`g`riligini tekshirish; 

- har oylik amortizatsiya ajratma summalari bo`yicha hisob-kitoblarni tekshirish; 

- amortizatsiya ajratmalarining hisobda o`z vaqtida va to`g`ri aks ettirilishini tekshirish. 

Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash va buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirishning 

to`g`riligini  aniqlash  5-son-«Asosiy  vositalar»,  21-son-«Xojalik  yurituvchi  subyektlarning 

moliyaviy-xojalik  faoliyati  buxgalteriya  hisobi  schyotlar  rejasi  va  uni  qo`llash  bo`yicha 

yo`riqnoma» nomli BHMS lar va mijoz-subyekt hisob siyosati to`g`risidagi buyrug`ining tegishli 

qismiga muvofiq amalga oshiriladi. Buning uchun subyekt hisob siyosati bo`yicha buyrug`ining  

qoidalari; 

asosiy 

vositalar 

amortizatsiya 

hisob-kitobi 

bo`yicha 

ishlanma 

jadvallar 

ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. 

Auditor  amortizatsiya  hisoblashning  maxsus  shartlari  qo`llaniladigan  asosiy  vositalar 

obyektlarining ro`yxatini olishi zarur. Bularga xususan quyidagilar kiradi: 

- xizmat qilish muddati o`tib ketgan asosiy vositalar; 

- amortizatsiya hisoblanmaydigan asosiy vositalar; 

- konservatsiyadagi asosiy vositalar;  

- amortizatsiya hisoblash to`xtatilgan asosiy vositalar; 

- jadallashtirilgan amortizatsiya usuli qo`llanilayotgan asosiy vositalar; 

- noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar;  

- moliyaviy lizing shartnomasi bo`yicha olingan asosiy vositalar. 

Amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishini  tekshirish mobaynida  auditor amortizatsiya 

hisoblash  usullari  (chiziqli  usul,  kamayib  boruvchi  qoldiq  usuli,  foydali  ishlatish  muddati 

davomidagi  yillari  yig`indisi  bo`yicha  qiymatini  hisobdan  chiqarish  usuli,  qiymatni  mahsulot 

(ish) hajmiga mutanosib ravishda hisobdan o`chirish usuli) ga e'tibor berishi zarur.  

---

69 

 

Asosiy  vosita  obyektlarining  bir  xil  guruhlari  bo`yicha  amortizatsiya  hisoblashning 

tanlangan u  yoki bu usulini qo`llash uchun foydali xizmat qilish muddati davomida boshqasiga 

o`zgartirilmasdan  amalga  oshirilishi  lozim.  Ammo,  soliqqa  tortish  maqsadida  amortizatsiya 

ajratmalari  hisoblash  O`zbekiston  Respublikasi  soliq  Kodeksi  23-moddasiga  muvofiq  asosiy 

vosita obyektlarining dastlabki qiymatiga nisbatan amalga oshirilishi ham mumkin. 

Auditor  tanlab  tekshirish  usuli  bilan  asosiy  vositalarning  foydali  xizmat  qilish  muddati 

to`g`ri belgilanganligini aniqlaydi. Chunki, hisobot davridagi amortizatsiya ajratmalari summasi 

va  amortizatsiya  ajratmalari  normalarini  belgilash  shunga  bog`liq.  Amortizatsiya  ajratmalari 

normalari  noto`g`ri  belgilangan  holatlar  aniqlanganida,  auditor  buning  oqibatida  mahsulot  (ish, 

xizmat) lar tannarxi qanchalik oshgan (pasaygan) ligini aniqlaydi. 

Shunindek,  amortizatsiyani  hisoblash  muddatlarining  boshlanish  va  to`xtatilish 

muddatlari,  hisoblashning  muntazamligi,  amortizatsiyani  hisoblashda  pasaytiruvchi  va 

oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo`llashning to`g`riligini tekshirish zarur. Amortizatsiya ajratmalari 

hisob-kitoblarining to`g`riligi tanlab tekshiriladi. 

Amortizatsiya  ajratmalarini  mahsulot  (ish,  xizmat)  lar  tannarxiga  olib  borishning 

to`g`riligini tekshirish amortizatsiya ajratmalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishning muhim 

masalalaridan  biri  hisoblanadi.  Auditor  amortizatsiya  hisoblanadigan  obyektlar  asosiy 

vositalarning  qaysi  guruhiga  (ishlab  chiqarish  yoki  noishlab  chiqarish)  tegishliligini,  asosiy 

vositalar  mahsulot  ishlab  chiqarish  (ish  bajarish,  xizmat  ko`rsatish)  da  ishlatilayotganligi  yoki 

operativ  (qisqa  muddatli)  lizing  shartnomasi  asosida  berilganligini  aniqlashi  lozim.  Noishlab 

chiqarish  sohasidagi  asosiy  vositalar  bo`yicha  hisoblangan  amortizatsiya  ajratmalari  o`z 

mablag`lari manbalari hisobiga, operativ lizing asosida topshirilganlari bo`yicha esa foyda  yoki 

zararlarga olib boriladi. 

Asosiy  vositalarga  eskirishni  hisoblashni  hisobga  olishda  eng  ko`p  uchraydigan  qoida 

buzilish hollari quyidagilardan iborat:  

ayrim  subyektlarda  asosiy  vositalarga  eskirishni  hisoblash  har  choraklikda  amalga 

oshiriladi;  

soliqqa  tortiladigan  bazani  kamaytirish  maqsadida  ataylab  xizmat  muddati  o`tib  ketsa 

ham asosiy vositalarga eskirishni hisoblash davom ettiriladi; 

asosiy vositalarga asossiz ravishda eskirishning tezlashtirilgan usuli qo`llaniladi va h.k. 

Amortizatsiya ajratmalarini tekshirish mobaynida quyidagi tashkiliy amallar qo`llanilishi 

mumkin: 

- asosiy vositalarni hisobga oladigan schyotlar (0110-0199) bo`yicha qoldiqlarni va joriy 

yilda  hisoblangan  amortizatsiyani  oldingi  davrlardagi  ma'lumotlar  bilan  taqqoslash  va  ularning 

o`zgarishini baholash; 

-  joriy  yilda  jamg`arilgan  amortizatsiya  qoldig`ini  oldingi  davrlardagi  qoldiqlar  bilan 

taqqoslash. 

Audit  jarayonida  asosiy  vositalar  bo`yicha  amortizatsiya  ajratmalari  hisobot  davrida 

buxgalteriya hisobi ma'lumotlarida to`g`ri aks ettirilganini tekshirish lozim. Asosiy vositalarning 

ayrim obyektlari bo`yicha ajratmalar buxgalteriya hisobida tegishli summalarni jamg`arish yo`li 

bilan yoki obyektlarning dastlabki qiymatini kamaytirish yo`li  bilan aks ettiriladi.