Amaliy audit

b) aynan bir turdagi tovarlarni olib chiqilayotgan mamlakatdan O’zbekiston 
Respublikasida sotishga xos bo’lgan umumiy xarajatlarni, shu jumladan O’zbekiston 
Respublikasining bojxona chegarasida o’tish joyigacha transportda tashib keltirish, yuklash 
va tushirish, sug’urtalash xarajatlarini; 
v) aynan bir xil yoki o’xshash tovarlarni O’zbekiston Respublikasiga etkazib berish 
natijasida eksportyor tomonidan, odatda, olinadigan foydani qo’shgan holda chiqariladigan bahosi 
bojxona qiymatini belgilash uchun asos sifatida qabul qilinadi. 

---

416 
Bu usulga ko’ra bojxona qiymati faqat O’zbekiston Respublikasidan tashqarida olish 
mumkin bo’lgan axborot asosida belgilanadi. Shuningdek, xaridor bilan sotuvchi o’zaro bog’langan 
bo’ladi va ishlab chiqaruvchi O’zbekiston Respublikasining bojxona organlariga ishlab chiqarish 
xarajatlari haqidagi zarur ma’lumotlarni taqdim etish va keyinchalik o’tkazilishi lozim bo’lgan 
ularning auditi uchun tayyor bo’ladi. 
Auditorlarning tekshirish jarayonida e’tiborga olishi lozim bo’lgan asosiy shart quyidagidan 
iborat, ya’ni xarajatlar haqidagi ma’lumotlar baholanayotgan tovarlarning ishlab chiqarilishiga 
tegishli, ishlab chiqaruvchi tomonidan yoki uning nomidan taqdim etiladigan ma’lumot asosida 
belgilanishi lozim. Bunday axborot ishlab chiqaruvchining tijoratiga oid hisobotlarida, bunday 
hisobotlar tovarlar ishlab chiqarilgan mamlakatda qabul qilingan hisobga olishning umumiy qabul 
qilingan qoidalariga muvofiq keladigan shart bilan asos topgan bo’lishi kerak. 
Mabodo bojxona qiymati deklarant tomonidan ko’rsatilgan beshta usulni izchillik bilan 
qo’llash natijasida belgilanishi mumkin bo’lmasa, unda baholanayotgan tovarlarning bojxona 
qiymati 1-5 baholash usullarini bir muncha qayishqoqlik bilan qo’llanish yo’li orqali belgilanadi va 
asoslanadi. 
Rezerv usulni (ya’ni 6-usulni) qo’llashda bojxona organlari deklarantga o’zlarining 
ixtiyorida mavjud bo’lgan narxlarga oid ma’lumotlarni taqdim qiladilar. 
Quyidagilar 6-usulga ko’ra bojxona qiymatini belgilash uchun baza sifatida qo’llanilishi 
mumkin emasligi auditor tomonidan alohida e’tiborga olinish kerak: 
a) O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan o’xshash tovarning sotuv narxi; 
b) ikki va undan ortiq muqobil qiymatlarning eng yuqorisi;
v) tovarning olib chiqilgan (eksport qilingan) mamlakat ichki bozoridagi bahosi; 
g) olib chiqilgan (eksport qilingan) mamlakatdan uchinchi mamlakatlarga etkazib berilgan 
tovarning bahosi; 
d) eng past bojxona qiymatlariga, shuningdek, tovarlarning o’zboshimchalik bilan qo’yilgan 
yoki o’z ishonchli tasdig’ini topmagan soxta qiymatlariga. 
Izlanishlar natijasini umumlashtirib, quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 
- bojxona auditi bo’yicha xalqaro tajribani, me’yoriy-huquqiy bazani atroflicha o’rganish va 
uning asosida tovarlarning bojxona qiymati ustidan samarali nazoratni ta’minlash uchun tashqi 
iqtisodiy faoliyat qatnashchilarining moliyaviy-xo’jalik faoliyati tekshiruvini hisobga oluvchi 
bojxona auditi tizimini yaratish;
- bojxona qiymatini aniqlashda xatoga yo’l qo’yilsa va bu bojni to’lovchilar schyotida 
mablag’ bo’lmasa, deklaratsiya tayyorlovchi firmalar (deklarantlar) javobgarligini oshirish; 
- haqiqiy nazorat o’tkazish uchun audit rejalari va izlanishlarini ishlab chiqish zarur. 
Umumiy rejada esa har bir qism bo’yicha bojxona qiymatini aniqlash uchun alohida elementlar 
bo’yicha tekshirish o’tkazish ko’zda tutilishi kerak. 
Asosiy va maxsus usullar quyida keltirilgan audit o’tkazish metodologiyasi bilan to’ldirilishi 
mumkin: 
-
inventarizatsiya; 
-
tijorat faoliyatidagi turli munosabatlar darajasini aniqlash; 
-
statistik ma’lumotlarni taqqoslash; 
-
invoys va tovarlar bir vaqtda kelib tushgan holda umumiy schyotlarni, registrlarni 
tekshirish; 
-
boshlang’ich qoldiqni tekshirish va boshqalar.