|
7.4. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi
Haridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishning umumiy
qismi - qoldiqlar haqqoniyligini baholash va bajariladigan uslubiy amallar mol
yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishga o`xshash.
21-sonli BHMS ga muvofiq, «Jo`natilgan mahsulot, bajarilgan ish va
ko`rsatilgan xizmatlar uchun haridor va buyurtmachilar bilan olib boriladigan hisob-
kitoblar, 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020
«Olingan veksellar», 6310 - «Xaridorlar na buyurtmachilardan olingan bo`naklar»,
9010 - «Mahsulotlar sotishdan olingan daromadlar», 9020 - «Tovarlarni sotishdan
350
olingan daromadlar», 9030 - «Bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlardan olingan
daromadlar», 9110 - «Sotilgan mahsulotlar tannarxi», 9120 - «Sotilgan tovarlar
tannarxi», 9130 - «Sotilgan ishlar va xizmatlar tannarxi» schyotlarida hisobga olinadi.
Auditor 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 -
«Olingan veksellar» va 6310 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar»
schyotlari bo`yicha hisob yuritish va nazoratning holati hamda qoldiqlarning
haqqoniyligini baholash natijasida haridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar
bo`yicha muomalalarning ishonchliligini tekshiradi. Bu schyot bo`yicha oborotlarni
tekshirishning muhimligi korxona faoliyatini baholaydigan asosiy ko`rsatkich-
tovarlar, mahsulotlar, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad ko`rsatkichi
bo`yicha axborotlarni shakllantirishi bilan izohlanadi.
Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarning auditi mol yetkazib
beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarning auditiga o`xshash ravishda
amalga oshiriladi. Xaridorlar bilan hisob-kitoblarning auditi jarayonida mol yetkazib
berish uchun shartnomalar tuzilganligi, Xaridor tomonidan qabul qilingan
mahsulotlar uchun korxonaga tegishli bo`lgan summalar (sotish muddatlari,
mahsulot sifati va boshqa omillarni hisobga olgan holda) to`g`ri hisoblanganligi, 15 %
miqdorida oldindan to`lov amalga oshirilmasdan turib mahsulot berilganligi, 4010 -
«Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan schyotlar», 6230 - «Boshqa kechiktirilgan
daromadlar», 6310 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar»
schyotlarda ko`rsatilgan Xaridorlar qarzi haqiqiyligi aniqlanadi. Sotilgan mahsulot
(ish, xizmat) lar bo`yicha qarzlarning haqiqiyligi, qonuniyligi va ishonchliligi dastlabki
hisob-kitob-to`lov hujjatlari, hisob-kitoblarni inventarlash dalolatnomalari va hisob
registrlaridagi ko`rsatkichlar asosida tekshiriladi.
Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalarni
tekshirishda 4010, 4020 va 6310 schyotlar bo`yicha hisob registrlari
ma'lumotlarining Bosh daftar hamda o`zaro aloqador hisob registrlari ma'lumotlari
bilan tengligi aniqlanadi. Bunda asosan 4010 schyot debeti bo`yicha yozuvlar 9010 -,
9020, 9030, 9210, 9220 schyotlarning krediti bo`yicha yozuvlar bilan solishtiriladi.
Agar qonun yoki oldi-sotti shartnomasida tovarga mulkchilik huquqining maxsus
tartibi ko`zda tutilmagan bo`lsa, u holda umumiy qoida bo`yicha mulkiy huquq mol
yetkazib beruvchidan Xaridorga tovarni jo`natish vaqtida o`tadi va quyidagi
buxgalteriya yozuvi bilan aks ettiriladi:
Debet 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar»,
351
Kredit 9010 - «Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar».
Bunday yozuv soliqqa tortish maqsadi uchun qanday hisob tartibi to`lov
bo`yicha yoki jo`natish bo`yicha qabul qilinganidan qattiy nazar amalga oshiriladi.
Muomalalarning hujjat bilan asoslanganligini tekshirish mobaynida tovar (ish,
xizmat) lar bahosi shakllanishining shartnoma shartlariga muvofiqligi hamda QQS
summasi va Xaridorlarga taqdim qilingan schyotlar boshqa elementlarining to`g`riligi
aniqlanadi. Xaridorlar tomonidan schyotlarni to`lashning o`z vaqtidaligi va to`liqligi
5110, 5210, 5220, 6310, 7310 schyotlar bilan bog`lanadigan ma'lumotlarni
taqqoslash va analitik hisob registrlaridagi yozuvlarni ko`rib chiqish yo`li bilan
aniqlanadi.
Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblarni tekshirishni boshlashdan
oldin saldo (qoldiq) reestrlarida ko`rsatilgan qoldiqlarning Bosh daftardagi 4010 -
«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 - «Olingan veksellar»,
6310 - «Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotlari bo`yicha
qoldiqlarga teng kelishini aniqlash zarur. Shunindek, reestrlarning o`z vaqtida
to`ldirilishi, buxgalteriyaga topshirilishi va xojalikning kassasiga yoki hisob-kitob
schyotiga tushgan to`lovlar haqida belgilar (yozuvlar) mavjudligi tekshiriladi.
Mahsulot (ish, xizmat) lar realizatsiyasi bo`yicha to`lov talabnomalarining o`z vaqtida
to`ldirilishi va inkassaga qo`yilishi tekshiriladi. Qarzlarning vujudga kelish sanalari va
to`lov muddati o`tib ketgan summalarini saldo (qoldiq) reestrlari bo`yicha aniqlash
zarur. Ushbu to`lov hujjatlari bo`yicha qarzlar nihoyatda puxta tekshiriladi. Chunki,
amaliyotda Xaridorlar va buyurtmachilarning qarzlari 4010 - «Xaridorlar va
buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va 4020 - «Olingan veksellar»
schyotlarining debetida, to`lovlarning kelib tushishi esa 6310 - «Xaridorlar va
buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotining kreditida aks ettiriladi,
shuningdek mahsulot va materiallar bir xojalik yoki tashkilotga jo`natilib, schyot esa
adashib boshqasiga taqdim etilishi hollari ham uchraydi. Buning natijasida haqiqiy
bo`lmagan debitor va kreditor qarzlar vujudga keladi.
Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda korxona rahbari
va bosh buxgalteri tomonidan muddati o`tib ketgan debitor qarzlarni undirish
choralari ko`rilayotganligi aniqlanadi, hisob-kitoblarni o`zaro taqqoslash va
aniqlangan tafovutlarni taqqoslash dalolatnomasi tuzib to`g`rilash, qarzlarni o`zaro
surishishga doir ishlarning amalga oshirilayotganligi tekshiriladi. Shuningdek, audit
jarayonida Xaridorlarning muddatlari chiqib ketgan debitor qarzlari talab qilinganligi
352
va talab qilinmaganligini aniqlab tahlil qilinadi. Debitor qarzlarni hisobdan o`chirish
faktlari bo`yicha auditor ushbu faktlarning asoslanganligi va to`g`ri aks ettirilganligini
aniqlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
