Amaliy audit

 
7.3. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi 
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar xojalik yurituvchi 
subyektlar faoliyatida eng ko`p uchraydigan hisob-kitoblardir. Hisob-kitoblar 
mahsulot yetkazib berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko`rsatish shartnomlari bo`yicha 
bajarilgan majburiyatlar uchun keyin haq to`lash yoki oldindan to`lash tarzida 
amalga oshiriladi. Xojalik subyektlari o`rtasidagi o`zaro hisob-kitoblar shakllari O`zR. 
Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Unga ko`ra, mulk shaklidan qat'iy nazar 
barcha xojalik yurituvchi subyektlar o`z majburiyatlari bo`yicha boshqa xojalik 
subyektlari bilan hisob-kitoblarni, shuningdek, tovar-moddiy boyliklar uchun 
jismoniy va yuridik shaxslar o`rtasidagi hisob-kitoblar, odatda, bank muassasalari 
orqali naqd pulsiz tartibda amalga oshirilishi lozim. 
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan bo`ladigan hisob-kitoblarni 
hisobga olishda 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan 
schyotlar» schyotidan foydalaniladi. 
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirish 
quyidagi asosiy ikki yunalish bo`yicha amalga oshirilishi mumkin: 
- olingan tovar-moddiy boylik (ish, xizmat) lar uchun to`lovlar yoki ortib 
jo`natilgan tovar (bajarilgan ish va xizmat) lar uchun tushgan summalarning 
to`g`riligini aniqlash; 

---

346 
- tovar-moddiy boyliklarni kirimga olish va hisobdan chiqarishning to`liqligini 
tekshirish. 
«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditining asosiy 
vazifasi hisob-kitob holati to`g`risidagi ma'lumotlar haqiqiy va qonuniyligi, hisob-
kitob va moliyaviy intizomga rioya qilinishi va u korxona to`lov qobiliyatiga ta'sirini 
tekshirish, qarzlar haqiqiyligini aniqlashdan iborat. 
Yuqorida qayd etilgan hisob-kitoblarni tekshirish uchun ma'lumot manbasi 
bo`lib, mahsulot (ish, xizmat) larni yetkazib berishga oid shartnomalar, hisob-kitoblar 
bo`yicha o`zaro solishtiruv dalolatnomalari, hisob-kitoblarni inventarlash 
dalolatnomalari, to`lov hujjatlarining nusxalari, 4310 - «Tovar-moddiy boyliklar 
uchun mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo`naklar», 5010- 
«Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», 5110 - «Hisob-kitob 
schyoti», 5200 - «Chet el valutasidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», 
6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» va boshqa 
schyotlar bo`yicha hisob registrlari (ro`yxatlar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar), 
Bosh kitob, moliyaviy hisobot va boshqalar hisoblanadi»
1
. 
Mol yetkazib beruvchilar va haridorlar o`rtasidagi hisob-kitoblar qoidaga ko`pa 
naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga bo`linadi: 
1) tovar muomalalari bo`yicha; 
2) moliyaviy majburiyatlar bo`yicha.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi asosiy shakllari mavjud: to`lov 
topshiriqnoma, to`lov talabnoma, akkreditiv; inkassa topshirig`i, cheklar va o`zaro 
talablarni uzishga asoslangan hisob shakli. 
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitob muomalalarni 
auditdan o`tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha hisob-kitob muomalalari 
uchun xos bo`lgan umumiy qoidalariga asosan o`tkaziladi. 
Hisob-kitob ma'lumotlarining mosligini tekshirish balans va hisob registrlari 
ma'lumotlari tengligini aniqlashdan boshlanadi. 
1
Tulaxodjaeva M.M. va boshqalar. Audit. O’quv qo’llanma.-T.: 2004., 106 b. 

---

347 
Agar hisob-kitob ma'lumotlarini solishtirish amallarini bajarish mobaynida 
nomuvofiqliklar aniqlansa, auditor ularning katta-kichikligini va vujudga kelish 
sabablarini aniqlaydi. 
Hisob va hisobot ma'lumotlarining o`zaro tengligi aniqlaganidan so`ng, auditor 
mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldig`ining 
haqqoniyligini baholashi kerak. Shu maqsadda u quyidagilarni tekshiradi: 
- analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar va shartnomalarning raqamlari 
hamda tuzilgan sanalari to`g`risidagi ma'lumotlar mavjudligi; 
- analitik hisob registrlarida ko`rsatilgan shartnomalar va dastlabki 
hujjatlarning haqiqatda mavjudligi (tanlab tekshiriladi); 
- dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi ma'lumotlarning mosligi (tanlab 
tekshiriladi). 
Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali 
qarzdorliklar qatoriga qo`shiladi. Bunday qarzlarning haqqoniyligi hisob-kitoblarni 
inventarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi tuzish) yo`li bilan tasdiqlanadi. 
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir 
qarzdorliklar haqqoniyligini baholashda ularning vujudga kelish muddatlari, hisob-
kitoblar bo`yicha majburiyatlar bajarilishining belgilangan chegara muddati o`tib 
ketgan, talab qilib undirib olinmagan debitor qarzlar bor yoki yo`qligi tekshiriladi. 
Hisob-kitoblar bo`yicha inventarizatsiya materiallarini tekshirish mol yetkazib 
beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldiqlarining haqqoniyligini 
baholashda muhim ahamiyatga egadir. 
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalar 
quyidagi yo`nalishlar bo`yicha tekshiriladi: 
- shartnomalar mavjudligi va rasmiylashtirilish holati; 
- sotib olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar to`liqligi va to`g`ri kirim 
qilinganligi; 
- moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar uchun o`z vaqtida va to`liq haq 
to`langanligi. 

---

348 
Auditor dastavval mahsulot yetkazib berish, ish bajarish va xizmat ko`rsatish 
uchun boshqa xojalik shartnomalarining mavjudligi hamda shartnomalarning to`g`ri 
rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. Shartnomalar amaldagi qonunchilik talablariga 
mos kelishi lozim. 
Auditor dastlabki hujjatlardagi ma'lumotlarni shartnomalar, schyot-fakturalar 
va loyiha-smeta hujjatlarining ma'lumotlari bilan solishtirish natijasida olingan 
moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni kirim qilishning to`liqligi, to`g`riligi va o`z 
vaqtidaligi to`g`risida dalillarga ega bo`ladi. 
Dastlabki hujjatlarni tekshirishda barcha hisoblashuv-to`lov hujjatlarida QQS 
summasining alohida satr bilan ajratib ko`rsatilganligiga va QQS summasining hisob-
kitob yo`li bilan ajratib ko`rsatilishiga yo`l qo`yilmasligiga (me'yoriy hujjatlarda 
belgilangan holatlardan tashqari) e'tibor qaratiladi. Auditor ushbu talablarga rioya 
qilinishini tekshirish natijasida olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar bo`yicha 
QQS ni hisobga olishning asoslanganligini tasdiqlovchi dalilga ega bo`ladi. Uning 
qoplanishi to`langan, kirim qilingan va ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilgan 
qiymatliklar bo`yicha amalga oshiriladi. 
Hisob-kitob hujjatlari xali yetib kelmagan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni 
tekshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) larning puli to`langan, lekin yo`lda 
kelayotgan (debitor qarz) sifatida hisobda turmaganligi aniqlanadi. 
Xorijdan olingan import mahsulot (ish, xizmat) lar uchun hisob-kitoblar 
bo`yicha tekshiruv o`tkazilganda, mulkchilik huquqi o`tgan paytni, moddiy qiymatlik 
(ish, xizmat) larni kirim qilish sanasiga amalda bo`lgan O`zbekiston Respublikasi 
Markaziy Bankining valuta kursini va to`lov hujjatlarining to`lanishini, kurs farqlarini, 
qo`shilgan qiymat solig`i summasini va franko (tovarni haridorga yetkazib berishda 
transport xarajatlarini qoplash va hisob-kitob qilish) shartlarini aniqlashning 
to`g`riligi tekshiriladi.
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar schyotlarining to`lanishini 
tekshirishda auditor quyidagilarni aniqlaydi:
- qarzlarni qoplash bo`yicha muomalalarning tegishli to`lov hujjatlari (bank 
ko`chirmalari va to`lov topshirig`i, o`zaro talablarni hisobga olish dalolatnomalari, 
cheklar va shunga o`xshash) bilan tasdiqlanganligi; 
- to`lov hujjatlarining haqiqiyligi va to`g`ri rasmiylashtirilganligi (barcha 
majburiy rekvizitlarining mavjudligi, QQS summasining alohida satr bilan ajratib 

---

349 
ko`rsatilganligi, bank shtampi, chet tilidagi hujjatlarning tasdiqlangan tarjimasi va 
shunga o`xshash); 
- to`lov hujjatlari ma'lumotlarining 3110 - «Oldindan to`langan ijara haqi», 
3120 - «Oldindan to`langan xizmat haqi», 3190 - «Boshqa oldindan to`langan 
xarajatlar», 4310 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo`naklar», 
6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (joriy 
qismi), 7010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» 
(uzoq muddatli qismi) schyotlari bo`yicha hisob registrlarining ma'lumotlariga 
mosligi, ushbu schyotlar bo`yicha hisob registrlari ma'lumotlarining 5110, 5210, 
5220, 4310, 4010, 4020, 6310, 4220, 4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va 
6890 schyotlar bo`yicha hisob registrlariga mosligi. 
Qarzdorliklarning o`zaro hisoblashish tartibida qoplanishini tekshirish 
natijasida, auditor o`zaro hisob-kitoblar uchun asos (shartnoma, tomonlardan 
birortasining o`zaro hisob-kitoblar tartibidagi to`lovni amalga oshirish to`g`risidagi 
iltimosnomasi) mavjudligini, qarz summasi va qoplash sanasini, hamda hisob 
registrlarida aks ettirishning to`g`riligiii aniqlaydi. 
O`zaro talablarni hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish dalolatnomasi va 
har ikkala tomon ishtirokida tuzilgan o`zaro talablarni hisobga olish to`g`risidagi 
tomonlardan birortasining xati (arizasi). Dalolatnomalarda majburiy rekvizitlardan 
tashqari, qarzdorlikni vujudga keltirgan shartnomalar va dastlabki hujjatlar 
ma'lumotlari, QQS summasi alohida ajratilgan holda ko`rsatilishi lozim. Da'vo 
muddati o`tib ketgan qarzdorliklar bo`yicha o`zaro talablarni hisobga olishga yo`l 
qo`yilmaydi.