Амалий: ернинг ташқи динамикасига боғЛИҚ БЎлган жараёнлар (экзоген жараёнлар). Оқар сувларнинг геологик иши

Сел оқимлари – cel Q.
Сел-бу тоғдан катта тезликда тушиб келаётган оқим. У вақтинчалик бўлиб сув, тош ва лой аралаш массадир. Асосан тоғларда шаклланади ва қуйидаги зоналарга эга:
ЗВ – сув тўплаш зонаси;
ЗС – оқиб тушиш зонаси;
ЗНО – ёғинларни тўплаш зонаси (чиқариш конуси).
Сел оқимлари 2 турли бўлади:

• боғланган-сув кўчирилаётган грунт массасидан ажралмайди, катта вайронгарчиликка олиб келувчи кучга эга;
• боғланмаган-сув йирик бўлакларни оқизиб бир жойдан иккинчи жойга кўчиради.

Пролювий-селнинг қаттиқ элементлари чўкишидан шаклланган ётқизиқлар.

Селнинг шаклланиш сабаблари: тоғ жинслари катта бўлакларининг мавжудлиги, ёғингарчиликнинг кўп бўлиши.
Селга қарши кураш: сув тўплаш зонасида-дархтлар ўтказиш, дарахт кесилишини тақиқлаш, сувларни ариқлар ёрдамида қочириш; оқиш зонасида-тўсиқлар, ховузлар, кўтармалар (дамбалар) ўрнатиш.
Дарёларнинг геологик иши.
Дарёларнинг геологик иши қуйидагилардан иборат (Расм 9.2):

• эрозия, яъни тоғ жинсларингинг оқар сувлар таъсирида емирилиши;
• емирилган махсулотларни кўчирилиши;
• аккумуляция, яъни дарё кўчирган нураш махсулотлари ётқизиқлари.

Эрозияни 2 тури мавжуд: туб ва қирғоқ эрозияси. Хар бир дарё эрозия базисига эга
бу дарёнининг денгизга қуйилиш нуқтасидир.

9.2-расм. Дарёнинг бўйлама профили:
I-юқори оқим; II-ўрта оқим; III-қуйи оқим; 1, 2, 3, 4-дарё профилининг ювилиб ўзгариш босқичлари; 5-дарё тубига оид эрозиянинг йўналиши
Дарё водийси-бу дарёнинг емирувчи ва аккумулятив фаолияти натижасида шаклланган тоғора сифат шаклдаги чуқурлик.
Водий элементлари: дарё туби, ўзани, қирғоқ атрофи, террасаси.
Ўзан-бу водийнинг сув оқими билан эгалланган қисмидир. У асосий ёки эски ўзан бўлиши мумкин. Эски ўзан-бу эски ўзан қолдиғи. Дарё ўзани чизиқли ёки меандр кўринишида бўлиши мумкин (Расм 9.4).